W dniu 4 sierpnia 2020 r. zmarł prof. dr hab. Jan Strelau, członek rzeczywisty PAN, przewodniczący Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk w kadencji 2003-2006. Był wybitnym przedstawicielem polskich i światowych psychologów, twórcą Regulacyjnej Teorii Temperamentu, autorytetem w dziedzinach badań nad temperamentem, osobowością, różnicami indywidualnymi i genetyką zachowań.

Urodził się 30 maja 1931 r. w Gdańsku. Wychowywał się w Tczewie, w domu przybranych rodziców, którymi byli: siostra matki – Marta i jej mąż Alfons Szneider. W 1938 roku rozpoczął naukę w drugiej klasie szkoły podstawowej w Tczewie, do której uczęszczał do wybuchu II wojny światowej. Od 1941 do 1944 roku uczęszczał do szkoły niemieckiej w Tczewie, a po wojnie do gimnazjum w Tczewie. W lutym 1947 roku przenosi się z przybranymi rodzicami do Bytowa i tam kontynuuje dalszą naukę.

Od stycznia 1946 roku, najpierw w Tczewie, a potem w Bytowie należał do harcerstwa, gdzie jako członek komendy hufca pełnił funkcję drużynowego harcerskiej drużyny pożarniczej. Prowadził także drużynę harcerską we wsi Ugoszcz. W Bytowie był także ministrantem i prowadził kółko ministrantów, którego działalnością zainteresowała się służba bezpieczeństwa. Pracownik SB z pistoletem w ręce chciał wymusić na nim współpracę, podczas 24-godzinnego zatrzymania. Odmówił podpisania zgody na współpracę, za co został wydalony ze szkoły z wilczym biletem. Dzięki staraniom harcmistrza – księdza proboszcza Stanisława Szczerbińskiego, u którego był ministrantem, zostaje przyjęty do klasy przedmaturalnej Małego Seminarium Duchownego w Słupsku. W Seminarium zalicza klasę przedmaturalną i zdaje maturę prywatną z wynikiem bardzo dobrym.

Po zdaniu matury w 1951 roku został warunkowo przyjęty (gdyż nie posiadał państwowego świadectwa maturalnego) na Katolicki Uniwersytet Lubelski, na Wydział Filozofii Chrześcijańskiej ze specjalnością psychologia. W tym czasie kuratoria wojewódzkie organizowały matury eksternistyczne, ogłaszano terminy egzaminów maturalnych, na które można było się zapisać. Profesor Strelau zgłosił się ostatniego dnia zapisów, żeby uniknąć interwencji urzędu bezpieczeństwa i w dniu 4 grudnia 1951 roku zdał maturę, tym razem państwową.

Po rozpoczęciu studiów na KUL czyni starania o uzyskanie zgody na studiowanie psychologii na Uniwersytecie Warszawskim, co zostało uwieńczone uzyskaniem w dniu 21 listopada 1953 roku zgody właściwego ministra na podjęcie studiów od początku na Wydziale Pedagogiki UW, w ramach którego istniał kierunek studiów psychologicznych. W czasie studiów wykładowcami byli najwybitniejsi w kraju psychologowie, m.in. profesorowie Tadeusz Tomaszewski i Mieczysław Kreutz. Na trzecim roku studiów zostaje przewodniczącym Koła Naukowego i wspólnie z A. Witoszkiem rozpoczyna badania nad czynnością odruchowo-warunkową, m.in. metodą Iwana Smoleńskiego.

Na trzecim roku studiów, w trakcie pobytu u rodziców w Bytowie, zostaje aresztowany, przewieziony do komendy policji w Bytowie, potem do Koszalina, a następnie do Warszawy do Zakładu Karnego na Pradze i do centralnego więzienia na Rakowieckiej, pod zarzutem udziału w tajnej organizacji, której celem miało być obalenie ustroju socjalistycznego. Z więzienia zostaje wypuszczony w ostatnich dniach marca 1956 roku, przed ogłoszeniem amnestii po śmierci B. Bieruta.

W czasie studiów J. Strelau był jednym z aktorów Studenckiego Teatru Satyryków (STS) (od 1954 roku), uczestniczył w spływach kajakowych i zawodach pływackich, wyjeżdżał na obozy narciarskie.

Działalność naukową rozpoczął, gdy po trzecim roku studiowania psychologii na Uniwersytecie Warszawskim prowadził zajęcia ze studentami, a po czwartym roku, jeszcze jako student, otrzymał etat zastępcy asystenta. Praca magisterska pod kierunkiem profesora T. Tomaszewskiego dotyczyła diagnozy typów układu nerwowego, opartej na różnych wskaźnikach czynności odruchowo-warunkowej. Wyniki pracy magisterskiej opublikował w czasopiśmie „Psychologia Wychowawcza” w 1958 roku. Po uzyskaniu dyplomu w 1958 roku zostaje asystentem.

Od 1958 roku przechodzi do kierowanej przez profesora Mieczysława Kreutza Katedry Psychologii Eksperymentalnej UW, gdzie pracuje do jego przejścia na emeryturę. W 1963 roku uzyskuje stopień doktora na podstawie rozprawy „Zmienność charakterystyki układu nerwowego w zależności od rodzaju bodźców bezwarunkowych stosowanych w badaniach cech typologicznych metodą odruchowo-warunkową”, wykonanej pod kierunkiem profesora M. Kreutza. Za rozprawę doktorską otrzymuje w 1963 roku nagrodę I stopnia im. Stefana Błachowskiego Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Wyniki tych badań publikuje dwa lata później, w książce „Problemy i metody badań typów układu nerwowego” (Ossolineum, 1961), w tym samym roku opublikował książkę popularno-naukową „O temperamencie i jego poznawaniu”.

Wyniki dalszych badań nad typami układu nerwowego oraz badań prowadzonych w czasie półrocznego pobytu w Instytucie Psychologii Akademia Nauk Pedagogicznych ZSRR Uniwersytecie im. Łomonosowa w Moskwie publikuje w 1969 roku w rozprawie habilitacyjnej „Temperament i typ układu nerwowego”.

W 1976 roku uzyskuje tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1982 roku tytuł profesora zwyczajnego. Wypromował 30 doktorów nauk, z których kilku jest już profesorami.

Po uzyskaniu tytułu profesora nadzwyczajnego pełnił szereg funkcji kierowniczych: w latach 1978-1981 był dyrektorem Instytutu Psychologii UW, w latach 1984-2001 był kierownikiem Katedry Psychologii Różnic Indywidualnych UW, w latach 1998-2001 – kierownikiem Interdyscyplinarnego Centrum Genetyki Zachowania UW, w latach 2001-2002 – dziekanem Wydziału Psychologii Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej (obecnie SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny), w latach 2002-2012 – prorektorem ds. nauki Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, w tym w latach 2002-2009 prorektorem ds. nauki i współpracy międzynarodowej, w latach 2012-2016 był przewodniczącym Rady Powierniczej SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego w Warszawie, w latach 1995-2004 – zastępcą redaktora naczelnego „European Psychologist”, od 1989 roku – członkiem Academia Europea, od 1998 – członkiem Fińskiej Akademii Nauk i Literatury, w latach 1993-1995 – prezydentem International Society for the Study of Individual Differences, w latach 1984-1988 – prezydentem European Association of Personality Psychology, w latach 1996-2000 – wiceprezydentem International Union of Psychological Sciences.

Od samego początku działalności naukowej był aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, przez szereg lat członkiem Zarządu Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Za długoletnią działalność na rzecz Polskiego Towarzystwa Psychologicznego został odznaczony medalem PTP „Zasłużony dla PTP” (1980) i tytułem członek honorowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, a w uznaniu zasług dla polskiej psychologii medalem „Za zasługi dla polskiej psychologii” (2018). Przez wiele lat reprezentował polską psychologię i polskie środowisko psychologów w organizacjach międzynarodowych.

W 1986 roku zostaje wybrany na członka korespondenta Polskiej Akademii Nauk, a w 1991 roku zostaje członkiem rzeczywistym PAN.

W latach 1981-1993, przez 4 kolejne kadencje, pełni funkcję przewodniczącego Komitetu Nauk Psychologicznych Polskiej Akademii Nauk. W 2002 roku zostaje honorowym przewodniczącym tego Komitetu.

W latach 2003-2006 pełni funkcję wiceprezesa Polskiej Akademii Nauk, będąc jednocześnie członkiem Prezydium Polskiej Akademii Nauk. W tych samych latach zostaje wybrany na przewodniczącego komitetu problemowego przy Prezydium PAN – Rady Towarzystw Naukowych. W okresie kierowania przez profesora J. Strelaua pracami Rady
w kadencji 2003-2006 m.in:

• wypracowano i przedstawiono kierownictwu Ministerstwa Nauki i Informatyzacji „Strategię działań pozwalających na określenie celów i podstawowych form działalności towarzystw naukowych służących rozwojowi nauki w Polsce”, wraz z propozycją kryteriów klasyfikacji towarzystw naukowych specjalistycznych oraz kryteriów klasyfikacji towarzystw regionalnych;
• przyjęto i przesłano do Marszałków Sejmu i Senatu oraz ministrów: Finansów, Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Memoriał w sprawie zabezpieczenia warunków funkcjonowania i rozwoju społecznego ruchu naukowego w Polsce”, który sygnalizował władzom państwowym, jaka jest sytuacja społecznego ruchu naukowego, towarzystw naukowych i jakie problemy powinny być w najbliższej przyszłości rozwiązane, aby towarzystwom naukowym przywrócić ich rangę i rolę w polskiej nauce i jej upowszechnianiu;
• przygotowano założenia projektu odrębnej ustawy o towarzystwach i stowarzyszeniach naukowych, rozwiązań prawnych dotyczących sposobu finansowania społecznego ruchu naukowego w Polsce, w tym ustalenia warunków i i kryteriów finansowania działalności towarzystw i stowarzyszeń naukowych;
• na łamach „Heureki” opublikowano raport „Wybrane aspekty społecznego ruchu naukowego w krajach europejskich”, przedstawiający analogie i różnice w koordynacji działalności towarzystw w krajach europejskich;
• we współpracy z Biblioteką PAN, opublikowano „Słownik Towarzystw Naukowych – Towarzystwa naukowe działające obecnie w Polsce”, zawierający hasła o 256 towarzystwach, które dokumentują dorobek społecznego ruchu naukowego w Polsce i propagują jego działania na rzecz rozwoju nauki, regionów i społeczeństwa obywatelskiego opartego na wiedzy, wykazując tym samym znaczenie i wkład społecznego ruchu naukowego w rozwój polskiej nauki.

W okresie kariery naukowej profesor J. Strelau opublikował 22 książki autorskie lub współautorskie oraz ponad 20 książek redagowanych lub współredagowanych. Najwybitniejszymi opublikowanymi pracami są:

• „Temperament – Personality – Activity” (także wydanie polskie i chińskie),
• „Temperament: A Psychological Perspective”, 1998, Springer Sciences+Business media, LLC (także po polsku),
• „Temperament as a regulator of behavior: After fifty years of research”, 2008 NY Elliot Wernner Publications (także po polsku),
• „Różnice indywidualne: historia – determinanty – zastosowania”, 2014 Wydawnictwo SCHOLAR.

Był też autorem wielokrotnie nagradzanych podręczników akademickich.

W latach 1972-1988 był redaktorem czasopisma „Polish Psychological Bulletin”, a w latach 2004-2015 pełnił funkcję redaktora naczelnego czasopisma „Akademia – Magazyn Polskiej Akademii”.

Za swoją działalność naukową i organizacyjną Profesor J. Strelau otrzymał szereg nagród i odznaczeń, w tym:

• nagrodę Prezesa Rady Ministrów w kategorii „za wybitny dorobek naukowy” (2010),
• nagrodę Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej (tzw. Polskiego Nobla) (2002),
• Humboldt Research Award to Eminent Foreign Academics (1999),
• Max Planck Research Award, New Europe Prize 1997 for Higher Education and Research,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1978),
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2011),
• Medal KEN (1978),
• Złoty Medal dla Obronności Kraju (1983),
• doktor honoris causa: Uniwersytetu Gdańskiego (1996), Państwowego Uniwersytetu Nauk Humanistycznych w Moskwie (1998), Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2006), Uniwersytetu Humanistycznospołecznego SWPS (2016),
• odnowienie doktoratu w Uniwersytecie Warszawskim (2013).

Profesor Jan Strelau dobrze zasłużył się nauce Zapamiętany zostanie także jako wybitny działacz społecznego ruchu naukowego.

prof. dr hab. Zbigniew Kruszewski
mgr. inż. Tadeusz Majsterkiewicz