Sprawozdanie z działalności Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN
w 2008 roku

Przyjęty przez Prezydium Rady w dniu 26 listopada 2007 r. projekt ramowego programu prac Rady Towarzystw Naukowych na kadencję 2007-2010 i plan pracy na rok 2008, przewidywał skoncentrowanie działalności na kontynuacji prac nad ustawą o towarzystwach naukowych w kierunku znalezienia grupy posłów, która przedstawiłaby ten projekt do Sejmu jako projekt poselski, organizacji corocznie 1-2 zebrań plenarnych poświęconych tematyce związanej z sytuacją społecznego ruchu naukowego w Polsce, organizacji konferencji i spotkań z kierownictwem Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Polskiej Akademii Nauk, dla wypracowania i przedstawienia władzom państwowym i komisjom sejmowym postulatów w sprawie warunków działalności i systemu finansowania społecznego ruchu naukowego.

Ostateczny program prac w kadencji 2007-2010 Rada przyjęła na zebraniu plenarnym, odbytym w dniu 28 stycznia 2008 r., akceptując postulat przyjęcia jako priorytet prace nad przygotowaniem ostatecznej wersji projektu Ustawy o towarzystwach naukowych i prowadzenie działań mających na celu doprowadzenie do uchwalenia jej przez Sejm. Podkreślono, że misją Rady w bieżącej kadencji powinno stać się doprowadzenie do prawnego uregulowania sytuacji towarzystw naukowych, co może jedynie zabezpieczyć uchwalenie tej ustawy. Ustawa ta pomogłaby jednocześnie ustalić status Rady i jej usytuowanie w nauce oraz rolę w zakresie wspierania towarzystw naukowych, stanowiących czwarty pion polskiej nauki. Zaakceptowano przyjęcie wszystkich zadań zaproponowanych w projekcie ramowego programu prac Rady na kadencję, jako podstawy przy formułowaniu zadań na poszczególne lata, modyfikowanych w zależności od aktualnej sytuacji społecznego ruchu naukowego i uwarunkowań jego rozwoju wynikających z rozwiązań systemu finansowania nauki w Polsce. Zalecono usystematyzowanie proponowanych zadań wg hierarchii ich ważności dla rozwoju społecznego ruchu naukowego w układzie: prace legislacyjne, prace pomocnicze mające na celu wspieranie rozwiązań zapewniających rozwój towarzystw (szczególnie przygotowywanie materiałów analitycznych i spotkania z władzami państwowymi), zadania mające na celu upowszechnianie osiągnięć naukowych oraz inne działania (prace nad rankingiem czasopism czy analiza wydawnictw towarzystw w krajach UE). Uznano, że ważne miejsce w pracach Rady powinny zająć działania związane z upowszechnianiem informacji o działaniach towarzystw i Rady w środowisku naukowym i w społeczeństwie oraz działania marketingowe towarzystw na rzecz nauki, regionów i gospodarki. Za bardzo ważny element programu prac Rady uznano włączenie Rady w przygotowywanie lub opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących nauki oraz samodzielne przygotowywanie przez Radę takich rozwiązań lub opinii, a przy konkretyzowaniu zadań Rady na poszczególne lata uwzględnienie aspektu europejskiego działalności towarzystw poprzez uwzględnienie roli towarzystw w kształtowaniu europejskiej przestrzeni naukowej i badawczej. Uznano, że proponowane konferencje powinny umożliwić Radzie wyjście na zewnątrz i zainteresowanie środowisk naukowych oraz większej grupy towarzystw naukowych, działaniami Rady, co może zaowocować ich włączeniem do wypracowania propozycji rozwiązań prawnych dotyczących funkcjonowania społecznego ruchu naukowego. Ważnym elementem prac Rady powinna być również analiza funkcjonowania towarzystw naukowych w różnych krajach Unii Europejskiej, która mogłaby być pomocna w przygotowywaniu rozwiązań dotyczących społecznego ruchu naukowego w Polsce. Jako ważne zadania uznano również utrzymywanie kontaktów z władzami państwowymi, w szczególności z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego, w zakresie przygotowywania rozwiązań prawnych dot. funkcjonowania i finansowania społecznego ruchu naukowego oraz rozszerzenie działań na rzecz rozwijania nowoczesnych metod upowszechniania informacji, jakimi jest informacja w mediach i na stronach internetowych.

Dla realizacji przyjętego ramowego programu prac na kadencję postanowiono powołać następujące zespoły robocze:

• Zespół ds. rozwiązań prawnych (ds. ustawy i zasad finansowania towarzystw naukowych) – przewodniczący prof. A. Grzywacz,
• Zespół ds. kontaktów z towarzystwami naukowymi – przewodnicząca dr hab. D. Pietruch-Reizes, z-ca prof. K. Jabłońska,
• Zespół ds. promocji Rady (strona internetowa Rady, wydawnictwa Rady) – przewodniczący prof. M. Kowalczyk.

Realizując przyjęty program działania Rada, wspólnie z Towarzystwem Naukowym Płockim i Szkołą Wyższą im. Pawła Włodkowica w Płocku, zorganizowała w dniu 30 maja 2008 r. w Płocku (w siedzibie Towarzystwa Naukowego Płockiego) konferencję nt. „Rola i zasady funkcjonowania towarzystw naukowych w społeczeństwie wiedzy”. W konferencji wzięło udział 42 uczestników, członków Rady i reprezentantów ponad 20 towarzystw naukowych, władz samorządowych Płocka, przedstawiciele Fundacji Upowszechniania Nauki.

Konferencja została poświęcona przedstawieniu i przedyskutowaniu roli i zasad funkcjonowania towarzystw naukowych w społeczeństwie wiedzy. W przedstawionym wystąpieniu „Rola towarzystw naukowych w podnoszeniu poziomu wiedzy społeczności lokalnych” przewodniczący Rady prof. nadzw. dr hab. inż. Zbigniew Kruszewski skoncentrował się na przedstawieniu roli towarzystw ogólnych i regionalnych w kształtowaniu poziomu wiedzy społeczności lokalnych, przekazywaniu najnowszych osiągnięć nauki oraz w informowaniu tych społeczności o szansach rozwoju i zagrożeniach wynikających z zachodzących procesów społecznych i ekonomicznych, rozwoju gospodarki i innych procesów zachodzących we współczesnym świecie, szczególnie po wejściu Polski do Unii Europejskiej.

Dr inż. Jan Kołodziejski – dyrektor Departamentu Bazy Badawczej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w swoim wystąpieniu „Finansowanie budżetowe towarzystw naukowych” przedstawił obowiązujące przepisy i stosowane przez Ministerstwo zasady finansowania zadań realizowanych przez towarzystwa w zakresie dofinansowywania: działalności wydawniczej, upowszechniania nauki, udostępniania zasobów muzealnych i archiwalnych, gromadzenia zbiorów i działalności bibliotek naukowych, prowadzonych przez towarzystwa, informacji naukowej i szkoleń. Wprowadzone w ostatnim okresie przez Ministerstwo rozwiązania m. innymi umożliwiają towarzystwom składanie wniosków w sposób ciągły, na 3 miesiące przed terminem realizacji zadania, umożliwiają składanie wniosków na realizowanie zadań w okresie dłuższym niż 1 rok, umożliwiają wliczanie w koszty zadań zakupu środków trwałych, a zmieniony tryb odwoławczy pozwala na szybsze uzyskanie ostatecznej decyzji. W zadaniach dofinansowywanych przez Ministerstwo gro środków DWB jest przeznaczane na działalność wydawniczą – ok. 38 %, na upowszechnianie nauki – ok. 20 %, udostępnianie zasobów muzealnych i archiwalnych – ok. 17%, informację naukową i szkolenia – po ok. 5,5%. W najbliższych latach Ministerstwo nie przewiduje zmniejszenia środków DWB dla podmiotów działających na rzecz nauki, a w założeniach reformy nauki, zgodnie z deklaracją lizbońską, przewiduje się stopniowe zwiększanie dofinansowania tych zadań.

W referacie „O roli promocji nauki” prof. dr hab. Marek Kowalczyk – Polskie Towarzystwo Farmakologiczne i red. Wiktor Niedzicki – TVP przedstawili rolę nauki i nowoczesnych metod upowszechniania jej osiągnięć w rozwoju gospodarki i kształtowaniu świadomości społeczności lokalnych, rolę prasy, radia i telewizji w przekazywaniu tych osiągnięć i ich wpływ na kształtowanie postaw społecznych i obywatelskich.

Dr inż. Wojciech Ratyński – Prezes Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT w swoim referacie „Rola Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT w rozwoju regionu i społeczeństwa lokalnego” przedstawił działania 37 stowarzyszeń naukowo-technicznych NOT, w tym 2 polonijne, skupiających ponad 113 tysięcy członków w 51 oddziałach terenowych i wydających 38 czasopism branżowych, związane z oddziaływaniem na rozwój gospodarczy kraju. Realizacja przez te stowarzyszenia ponad 320 projektów badawczych, uczestnictwo w programach operacyjnych i regionalnych, udział w Platformach Technologicznych i działalność 35 ośrodków innowacji, przyniosło szereg wymiernych korzyści gospodarce naszego kraju, mimo słabo rozwiniętej współpracy środowisk naukowych i gospodarczych.

W dyskusji głos zabrało 10 osób, przedstawiając m. innymi: formy działań oraz czynniki ograniczające i warunkujące działalność towarzystw regionalnych na rzecz budowania społeczeństwa wiedzy po wejściu Polski do Unii Europejskiej; przedstawiono historię zapoczątkowanych w 1974 roku działań Rady związanych z uchwaleniem odrębnej Ustawy o towarzystwach naukowych; wskazywano na konieczność kontynuowania działań mających na celu wprowadzenie nowych przepisów regulujących usytuowanie prawne towarzystw naukowych i ich rolę w rozwoju i upowszechnianiu nauki, w rozwoju regionów i w podnoszeniu poziomu kulturowego społeczności lokalnych; popierano działania Rady związane z uchwaleniem przez Sejm RP odrębnej ustawy o towarzystwach naukowych; przedstawiano problemy, z jakimi boryka się większość zarządów towarzystw naukowych w rozwijaniu działalności na rzecz rozwoju społeczeństwa wiedzy po wprowadzeniu w 1989 r. ustawy „Prawo o stowarzyszeniach” i zaprzestaniu od 1990 roku przyznawania środków na działalność statutową towarzystw (szczególnie na pokrycie kosztów czynszu lokali, energii, prowadzenia księgowości i korespondencji).

Zebrani uczestnicy konferencji jednomyślnie poparli „Stanowisko Rady w sprawie roli i zasad funkcjonowania towarzystw i stowarzyszeń naukowych w społeczeństwie wiedzy” i propozycję jego przekazania do Marszałków Sejmu i Senatu RP. Premiera RP, Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Prezesa PAN i innych jednostek mających wpływ na finansowanie nauki.   

Sprawozdanie zostało zamieszczone na stronie internetowej Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN, planuje się zamieszczenie również wygłoszonych referatów. Przyjęte „Stanowisko Rady w sprawie roli i zasad funkcjonowania towarzystw i stowarzyszeń naukowych w społeczeństwie wiedzy” przekazano do Marszałków Sejmu i Senatu RP, Premiera RP, Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Prezesa PAN oraz do ponad 300 towarzystw naukowych.

Kontynuując prace nad przygotowaniem i przekazaniem do Sejmu RP projektu Ustawy o towarzystwach naukowych uznano, że przygotowany w poprzedniej kadencji projekt nie zawiera wszystkich możliwych rozwiązań, które mogłyby poprawić aktualną sytuację towarzystw naukowych i niezbędna jest zmiana tego projektu poprzez wprowadzenie precyzyjnych definicji określających zakres i formy działalności towarzystw naukowych oraz dodanie rozwiązań uwzględniających aktualne zmiany przepisów o finansowaniu nauki. Przygotowano nowy projekt odrębnej Ustawy o towarzystwach i stowarzyszeniach naukowych, który był przedmiotem dyskusji na posiedzeniu Prezydium Rady w dniu 17 listopada i rozszerzonego posiedzenia Prezydium Rady w dniu 12 grudnia 2008 r. Projekt ten, po zaopiniowaniu przez prawników, rozesłano pocztą elektroniczną do wszystkich członków Rady oraz kilkudziesięciu towarzystw naukowych, z których tylko kilkanaście przesłało swoje uwagi bezpośrednio do autorów projektu. Przygotowany przez Prezydium Rady projekt Ustawy obejmuje rozwiązania prawne dotyczące sposobu finansowania społecznego ruchu naukowego w Polsce, uwzględniający proponowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zmiany w systemie finansowania polskiej nauki, współczesne realia oraz zadania towarzystw wynikające z wejścia Polski do Unii Europejskiej i budowania społeczeństwa opartego na wiedzy, w tym ustalenie warunków i kryteriów finansowania działalności towarzystw i stowarzyszeń naukowych, zarówno z budżetu na naukę jak i przez jednostki samorządu terytorialnego, inne jednostki i sponsorów. Projekt w zasadniczy sposób zmienia usytuowanie i zadania Rady Towarzystw Naukowych, przekształcając ją z komitetu problemowego Polskiej Akademii Nauk w usytuowany przy Ministrze Nauki i Szkolnictwa Wyższego organ przedstawicielski towarzystw naukowych. Projekt przewiduje, że Rada współdziałając z ministrem właściwym do spraw nauki oraz z innymi organami władzy i administracji publicznej w ustalaniu polityki państwa w zakresie nauki, będzie instytucją opiniodawczo-doradczą dla Sejmu, Senatu, ministra właściwego do spraw nauki i innych naczelnych organów administracji państwowej w sprawach tworzenia, funkcjonowania i zasad finansowania oraz oceny działalności towarzystw naukowych. Na spotkaniach przewodniczącego i zastępcy przewodniczącego Rady z kierownictwem Akademii oraz Komisją Nauki, Edukacji i Sportu Senatu RP uzgodniono, że projekt będzie przekazany do Sejmu RP jako projekt grupy senatorów. Planuje się jeszcze odbycie spotkania z kierownictwem Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego dla uzyskania poparcia tego projektu przez Ministerstwo jako rządowego projektu ustawy o towarzystwach naukowych.

Przewodniczący i sekretarz Rady odbyli w 23 kwietnia 2008 r. spotkanie z Prezesem PAU prof. A. Białasem i Sekretarzem Generalnym PAU prof. J. Wyrozumskim, w wyniku którego ustalono, że PAU będzie wspierać wystąpienia Rady w sprawie finansowania towarzystw naukowych, popierając szczególnie zmiany w ustawie o finansowaniu nauki i ustawie o samorządach, które doprowadziłyby do uzyskania rozwiązań prawnych umożliwiających podmiotowe finansowania towarzystw przez władze centralne lub władze samorządowe.

Mając na uwadze ogromne zróżnicowanie sytuacji towarzystw naukowych podjęto próbę zebrania w drodze dobrowolnej ankiety danych na temat stanu i aktualnej sytuacji towarzystw naukowych, w tym informacji na temat aktualnego stanu członków, zakresu i form działalności, źródeł dochodów (składki, dotacje z MNiSzW, dotacje władz samorządowych, dotacje sponsorów itp.) oraz danych na temat kosztów prowadzenia poszczególnych form działania. W ankiecie zwrócono się także o przedstawienie postulatów towarzystw pod adresem Polskiej Akademii Nauk, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Zebranie tych danych miało umożliwić porównanie aktualnego stanu towarzystw naukowych z analogicznymi danymi zebranymi przez Radę w 1998 roku, stanowiąc jednocześnie uzasadnienie do przygotowywanych przez Radę projektów rozwiązań systemu finansowania towarzystw naukowych. Opracowaną ankietę rozesłano do ponad 300 towarzystw, otrzymując zaledwie 42 odpowiedzi, w dużej części od innych towarzystw aniżeli to miało miejsce w 1998 roku, co uniemożliwia jednoznaczne określenie zmian. Z przedstawionych przez towarzystwa postulatów wynika, że sytuacja towarzystw naukowych jest obecnie ogromnie zróżnicowana, większość towarzystw w znacznym stopniu ograniczyła w okresie ostatnich 5 lat lub nawet częściowo zawiesiła swoją działalność, nie mogąc korzystać, na podobnych zasadach jak jednostki naukowe, ze środków przeznaczanych na naukę. W nieco korzystniejszej sytuacji znajduje się część towarzystw medycznych, które uzyskują wsparcie swoich działań ze strony firm farmaceutycznych, ale i sytuacja tych towarzystw jest trudna, gdyż uzyskanie środków jest często uzależnione od spełnienia warunków, które niejednokrotnie ograniczają towarzystwom prawo do rzetelnej krytyki naukowej. Większość działaczy towarzystw naukowych sceptycznie zapatruje się na możliwość przywrócenia obowiązującego do 1990 roku skromnego, podmiotowego finansowania towarzystw naukowych przez Polską Akademię Nauk lub władze lokalne, umożliwiającego zabezpieczenie kosztów administracyjno-technicznej organizacji pracy towarzystwa, co jest przyczyną braku odpowiedzi na działania podejmowane przez Radę i niechęć do odpowiadania na wszelkiego typu ankiety. Sytuację może poprawić jedynie prawne uregulowanie sytuacji towarzystw naukowych na równi z innymi jednostkami działającymi w obszarze nauki, co dałoby uchwalenie odrębnej ustawy o towarzystwach naukowych. Szczególnie pilnym i koniecznym staje się prowadzenie przez Radę działań mających na celu nowelizację rozwiązań prawnych dot. statusu towarzystw naukowych pod kątem przywrócenia im prawa ubiegania się o celowe lub zamawiane projekty badawcze, na równi z jednostkami naukowymi. Niezbędne jest szybkie podjęcie przez Radę rozmów z Departamentem Bazy Badawczej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie zmiany zasad dofinansowywania czasopism i wydawnictw seryjnych, wydawanych przez towarzystwa naukowe wspólnie z komitetami naukowymi PAN. Niezależnie od działań mających na celu przedstawienie przygotowanego przez Radę projektu Ustawy o towarzystwach przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego jako projektu rządowego, należałoby kontynuować działania mające na celu stworzenie odpowiedniego lobby dla Ustawy wśród posłów i senatorów oraz prowadzić działania mające na celu dokonanie zmian w innych ustawach, np. w ustawie o zasadach finansowania nauki czy w ustawie o samorządach, które stworzyłyby podstawy prawne dla towarzystw do ubiegania się o środki na dofinansowanie ich działań i działalności, lub co najmniej zmieniły zasady finansowania realizowanych przez towarzystwa zadań, zarówno w zakresie upowszechniania nauki jak i działań związanych z oddziaływaniem na rozwój społeczności lokalnych, kultury i regionu.

W okresie sprawozdawczym Rada odbyła 2 zebrania plenarne – w dniu 28 stycznia i 29 maja 2008 r. oraz trzy posiedzenia Prezydium Rady w dniu 6 marca, 17 listopada i 12 grudnia 2008 r.. Przedmiotem obrad tych posiedzeń były: dyskusja i przyjęcie ostatecznego programu prac Rady na kadencję 2007-2010; przyjęcie programu prac powołanych przez Radę zespołów; przygotowanie propozycji zmian i rozpatrzenie kolejnych wersji projektu ustawy o towarzystwach naukowych; wybory dodatkowych członków Rady na kadencję 2007-2010, rozpatrzenie zmian w Regulaminie Rady. Na zebraniu plenarnym Rady w dniu 29 maja 2008 r., odbytym w połączeniu z sesją „Bł. Arcybiskup Antoni Julian Nowowiejski” oraz z konferencją „Rola i zasady funkcjonowania towarzystw naukowych w społeczeństwie wiedzy”, członkowie Rady mieli możność zapoznania się z historią i działalnością Towarzystwa Naukowego Płockiego oraz funkcjonującą w jego ramach Biblioteką im. Zielińskich, jak również rolą i wkładem Towarzystwa w rozwój Ziemi Płockiej i Mazowsza.

Ostateczny program prac w kadencji 2007-2010 i na rok 2008 Rada przyjęła na zebraniu plenarnym, odbytym w dniu 28 stycznia 2008 r. który następnie zmodyfikowano na kolejnym zebraniu odbytym w dniu 28 maja 2008 r. Przyjęte, na posiedzeniu Prezydium Rady w dniu 6 marca 2008 r. i na zebraniu plenarnym Rady w dniu 29 maja 2008 r., programy prac zespołów powołanych na bieżącą kadencję realizowano poprzez uczestniczenie członków tych zespołów w realizacji działań prowadzonych przez Radę. Prowadzone na roboczo i na kolejnych posiedzeniach, plenarnych i Prezydium Rady, dyskusje nad wprowadzeniem zmian do przygotowanego w poprzedniej kadencji projektu ustawy o towarzystwach zakończyły się wypracowaniem nowego projektu ustawy o towarzystwach, który został przekazany Komisją Nauki, Edukacji i Sportu Senatu RP. Ustalony, w wyniku wyborów, Uchwałą Nr 31/2007 Prezydium PAN z dnia 11 września 2007 r., skład Rady na kadencję 2007-2010 i uzupełniających wyborów dokonanych na zebraniu plenarnym w dniu 10 października 2007 skład Rady uzupełniono w okresie sprawozdawczym o 1 osobę (prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska-Ziemacka – Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego). W stosunku do poprzedniego Regulaminu Rady, wprowadzono zmiany mające na celu zwiększenie aktywności członków i uproszczenie zasad podejmowania uchwał, w tym m. innymi: rezygnację z powoływania w skład Rady przedstawicieli wydziałów PAN, z uwagi na małą ich aktywność w pracach Rady; zmniejszenie liczby przedstawicieli PAN i Ministerstwa właściwego do spraw nauki na rzecz powoływania przedstawiciela PAU i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; wprowadzenie regulacji dotyczącej zastępstw na posiedzeniach Rady, co budziło szereg problemów w przeszłości w związku z różnymi wypowiedziami kolejnych przedstawicieli danego towarzystwa na kolejnych zebraniach Rady; ograniczenie składu Prezydium Rady maksymalnie do 9 osób, którego liczebność w poprzedniej kadencji przekraczając 10 osób była wielokrotnie przyczyną braku kworum; wprowadzenie możliwości głosowania korespondencyjnego przy podejmowaniu uchwał, w przypadku braku kworum.

Sprawozdanie przygotował:
Tadeusz Majsterkiewicz
16 lutego 2009 r.