Sprawozdanie z działalności Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN
w 2014 roku

Zgodnie z przyjętym planem pracy na 2014 rok działalność Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN w okresie sprawozdawczym skoncentrowana została na pracach związanych z zakończeniem ekspertyzy dotyczącej stanu społecznego ruchu naukowego i wypracowania postulatów odnośnie polityki naukowej państwa dot. roli tego ruchu w systemie nauki w Polsce. Kontynuowano także działania związane z uchwaleniem przez Sejm ustawy o towarzystwach naukowych. 

Przygotowanie ekspertyzy dot. stanu społecznego ruchu naukowego oraz jego udziału w ogólnej polityce naukowej i edukacyjnej państwa zostało ujęte jako jedno z podstawowych zadań Rady Towarzystw Naukowych, określonych w uchwale nr 17 Prezydium PAN z 22 marca 2011 r.  Przygotowanie ekspertyzy powierzono zespołowi w składzie: prof. nadzw. dr hab. Stanisław Kunikowski, prof. nadzw. dr hab. Zbigniew Kruszewski, prof. dr hab. Marek Kowalczyk, prof. dr hab. Jerzy Majkowski, dr Andrzej Kansy, mgr inż. Tadeusz Majsterkiewicz. W roku 2014 dokonano analizy i podsumowania 118 ankiet nadesłanych przez towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz stowarzyszenia naukowo-techniczne NOT.

Ekspertyza „Społeczny ruch naukowy w Polsce – historia i przyszłość” zawiera 73 strony maszynopisu (części zasadniczej), w tym 14 wykresów i 20 tabel. Obejmuje 6 rozdziałów: 1. Wprowadzenie, 2. Rys historyczny społecznego ruchu naukowego, 3. Kryteria oceny towarzystw naukowych (Ranking towarzystw naukowych), 4. Stan towarzystw naukowych, 5. Podsumowanie, 6. Wnioski oraz wykaz literatury i 14 załączników, które stanowią najważniejsze opracowania Rady, kierowane do władz państwowych memoriały i stanowiska Rady na temat sytuacji towarzystw naukowych, w tym zaproponowany przez Radę tekst ustawy o towarzystwach naukowych; poparcia tej ustawy przez towarzystwa i inne organizacje działające w obszarze nauki oraz dane o aktualnie działających w Polsce towarzystwach i stowarzyszeniach naukowych oraz stowarzyszeniach naukowo-technicznych NOT, sporządzone na podstawie bazy OPI.  

W ekspertyzie, której ostateczny tytuł zmieniono na „Społeczny ruch naukowy w Polsce – historia i przyszłość”, w rozdziale 2. „Rys historyczny społecznego ruchu naukowego” przedstawiono początki powstawania towarzystw naukowych w okresie zaborów, poczynając od towarzystw ogólnych, działających w poszczególnych regionach, w Warszawie, Płocku, Krakowie, Toruniu i Poznaniu, towarzystw specjalistycznych, w szczególności na terenach zaboru austriackiego, po rozkwit tego typu działalności po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w całym okresie dwudziestolecia międzywojennego. Scharakteryzowano ogromne straty ludzkie i materialne, jakich doznało polskie środowisko naukowe, w tym społeczny ruch naukowy, w wyniku II wojny światowej. Ukazano w sposób wyważony i obiektywny trudności, z jakimi początkowo borykał się ruch naukowy wobec niechęci władz politycznych i państwowych w okresie stalinowskim, a następnie ożywienie i wspieranie działalności oraz opiekę wykazywaną przez Polską Akademię Nauk, w szczególności w latach 1970-1991. Opisano współdziałanie PAN ze społecznym ruchem naukowym oraz 50 lat działalności Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN. Szczegółowo przedstawiono problemy i trudności w działalności towarzystw naukowych w ostatnich 15 latach. Ukazano stan liczbowy towarzystw naukowych, zestawiony w 5 tabelach, według stanu z lat 1919-1939, 1975, 1981, 1989 i 2010, trendy rozwoju tego ruchu do 1990 i po 1990 roku. Przedstawiono starania Rady Towarzystw Naukowych dotyczące opracowywania i uchwalenia projektów ustaw o towarzystwach i stowarzyszeniach naukowych, które obejmowały rozwiązania prawne dotyczące sposobów finansowania, miejsca i roli towarzystw w społeczeństwie wiedzy. Przedstawiono organizację i przebieg I Kongresu Towarzystw Naukowych „Towarzystwa naukowe w Polsce – dziedzictwo, kultura, nauka, trwanie”, który odbył się w dniach 17-18 września 2013 r. w Warszawie, a także różnorodne wydawnictwa, spotkania, sympozja organizowane przez Radę w ostatnich latach.

W rozdziale 3 „Kryteria oceny towarzystw naukowych” przedstawiono różne próby wypracowania sposobów oceny towarzystw, aby można było uznać je za naukowe. Scharakteryzowano dokument „Strategia działań Rady Towarzystw Naukowych i PAN na rzecz poprawy warunków ekonomiczno-finansowych oraz wytyczenie celów i form działania towarzystw naukowych” oraz „Kryteria klasyfikacji towarzystw naukowych specjalistycznych” i „Kryteria klasyfikacji towarzystw regionalnych”.

Rozdział 4 „Stan towarzystw naukowych” stanowi zasadniczą część całego opracowania. Jest to wynik pracy analizującej ankiety nadesłane przez 118 towarzystw. W badaniach wzięło udział 21 towarzystw naukowych ogólnych, 88 towarzystw specjalistycznych – 27 z nauk społecznych, 10 z nauk biologicznych, 4 z nauk matematycznych, fizycznych i chemicznych, 15 z nauk technicznych, 8 z nauk rolniczych i leśnych, 19 z nauk medycznych, 5 z nauk o ziemi i górniczych oraz 9 stowarzyszeń naukowo-technicznych. Z uzyskanych danych wynika, że:

• zdecydowana większość ankietowanych towarzystw prowadzi strony internetowe, korzysta w swojej pracy z poczty e-mail i własnych telefonów,
• wszystkie towarzystwa mają konta bankowe, numer REGON, numer NIP, ale tylko 18% ma status organizacji pożytku publicznego,
• grupa 118 towarzystw zrzesza ponad 140 tys. członków i zatrudnia 541 pracowników,
• 21% towarzystw prowadzi działalność gospodarczą, wszystkie towarzystwa prowadzą różnorodną współpracę z uczelniami i instytucjami naukowymi, samorządami, innymi organizacjami naukowymi, muzeami, bibliotekami, centrami kultury, komitetami i wydziałami PAN, z grupami nieformalnymi, ze środowiskami zawodowymi,
• głównymi źródłami dochodów są składki członkowskie, 48% towarzystw wskazało na główne źródła dotacje i granty (w tym z MNiSW), 32% towarzystw głównie finansuje swoją działalność ze środków sponsorów (państwowych, samorządowych i prywatnych),
• 65% towarzystw funkcjonuje w lokalach użyczonych, tylko 21% posiada własne lokale, a 14% nie posiada w ogóle lokalu,
• działalność merytoryczna towarzystw ma bardzo różnorodne formy, prowadzą one biblioteki, muzea, izby pamięci, bogatą działalność wydawniczą (czasopisma, książki, biuletyny, prasa branżowa), działalność naukowo-badawczą (70% badań wykonywanych jest społecznie, a 30% znajduje finansowanie), ekspertyzy i opracowania, najwięcej organizowanych jest konferencji i sesji naukowych, odczytów naukowych, wystaw, liczne są udziały w festiwalach nauki i innych imprezach o charakterze popularyzatorskim (rocznie ponad 7 tys. przedsięwzięć naukowych).

Zostało także przedstawione podsumowanie wyników ankiet dot. oceny aktywności członków towarzystw naukowych i stowarzyszeń naukowo-technicznych, oceny jakości usług świadczonych przez towarzystwa, oceny sytuacji finansowej i oceny współpracy z samorządami, podstawowych trudności, z jakimi towarzystwa borykają się przy prowadzeniu działalność. Do najważniejszych problemów towarzystwa zaliczają trudności w zdobywaniu funduszy na działalność, biurokrację administracji publicznej, skomplikowane formalności rozliczania się z grantów i zleceń, skomplikowane przepisy dotyczące organizacji pozarządowych, niekorzystny wizerunek w mediach (a właściwie ich brak), brak własnego lokalu, trudności w utrzymaniu bazy materialnej, trudności w utrzymaniu pracowników, spadek zainteresowania pracą społeczną wśród młodych członków, niska aktywność członków, słabą ściągalność składek członkowskich, trudności w promowaniu organizacji itp.).

Na podstawie przeprowadzonych badań przedstawiono 18 wniosków.

W rozdziale 5. Podsumowanie znalazły się między innymi następujące stwierdzenia:

• towarzystwa naukowe i stowarzyszenia stanowią ważny segment całego systemu instytucjonalnego nauki, zasługują na ochronę prawną, stanowią dobro społeczeństwa obywatelskiego;
• społeczny ruch naukowy to ponad 300 towarzystw, zrzeszających ponad 500 tys. członków, odczuwających pewną marginalizację, brak zainteresowania władz państwowych na zgłaszane propozycje;
• dotychczasowe rozwiązania legislacyjne nie dają zabezpieczenia działalności towarzystw i należytego ich udziału w rozwoju nauki w kraju; wieloletnie zabiegi Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN nie przyniosły uchwalenia przez Sejm RP bardzo potrzebnej ustawy o towarzystwach naukowych;
• władze państwowe i organy administracji państwowej finansujące i odpowiedzialne za rozwój nauki, jej popularyzację i upowszechniania nie wykorzystują inicjatyw, aktywności i możliwości działalności społecznego ruchu naukowego.

W rozdziale 6. Wnioski dokonano podsumowania dorobku społecznego ruchu naukowego i jego roli w rozwoju nauki w Polsce oraz przedstawiono szereg postulatów dot. konieczności wypracowania rozwiązań prawnych umożliwiających finansowanie i rozwój tego ruchu oraz zapewnienie jego udziału w systemie nauki w Polsce, na równi z innymi instytucjami naukowymi.

Przedstawiona w ekspertyzie analiza aktualnego stanu społecznego ruchu naukowego w Polsce w pełni uzasadnia wnioski w niej zawarte – konieczność wypracowania zasad polityki państwa w stosunku do społecznego ruchu naukowego i uchwalenia przez Sejm odrębnej ustawy o towarzystwach naukowych i stowarzyszeniach naukowo-technicznych. Towarzystwa naukowe jako integralna część systemu nauki polskiej i kultury powinny być finansowane podmiotowo oraz przedmiotowo na szczeblu centralnym, samorządu województwa lub samorządów miast i gmin, w zależności od celów jakie realizują.

Ekspertyza została przyjęta na zebraniu plenarnym Rady Towarzystw Naukowych w dniu 16 czerwca 2014 r., a następnie przez Prezydium  Polskiej Akademii Nauk w dniu 9 września 2014 r., które zadecydowało o jej opublikowaniu w wersji papierowej. 

Wydano ekspertyzę w nakładzie 1000 egzemplarzy, które mają być przekazane władzom państwowym i Prezydium Polskiej Akademii Nauk oraz komisjom Sejmu i Senatu RP, towarzystwom i stowarzyszeniom naukowym oraz stowarzyszeniom naukowo-technicznym NOT i innym organizacjom działającym w obszarze nauki – w tym uczelniom i komitetom naukowym Polskiej Akademii Nauk.    

Przesłanie ekspertyzy władzom państwowym powinno przyczynić się do zainteresowania się misją tego ruchu oraz warunkami funkcjonowania tego ruchu, szczególnie trudnościami w zdobywaniu środków na swoją działalność, co mogłoby umożliwić uchwalenie proponowanej przez Radę Towarzystw Naukowych ustawy o towarzystwach naukowych i stowarzyszeniach naukowo-technicznych.

Na posiedzeniu Rady w dniu 16 czerwca 2014 przyjęto Uchwałę w sprawie określenia kryteriów uznania towarzystwa za naukowe.

Przyjęty tekst Uchwały określa formy działania organizacji tworzonych na podstawie przepisów ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku – „Prawo o stowarzyszeniach”, jakie powinny stanowić kryteria uznania towarzystwa/stowarzyszenia za naukowe. W stosunku do kryteriów opartych na punktacji za określone formy działania, opracowywanych przez Radę w poprzednich kadencjach, obecna Uchwała przedstawia kryteria opisowo.

Do tych form zaliczono:

• upowszechnianie osiągnięć nauki poprzez publikowanie prac naukowych i wydawanie czasopism naukowych i monografii oraz organizowanie zjazdów i konferencji naukowych, festiwali nauki i podobnych przedsięwzięć;
• realizowanie prac i badań naukowych oraz popularno-naukowych oraz inicjowanie badań prowadzonych przez instytucje naukowe;
• inicjowanie i współdziałanie w przedsięwzięciach służących wdrożeniu osiągnięć naukowych; 
• reprezentowanie opinii środowiska naukowego wobec organów państwowych i samorządowych oraz podejmowanie współpracy z organami samorządu terytorialnego oraz podmiotami gospodarczymi;
• prowadzenie działalności popularno-naukowej za pośrednictwem nowoczesnych nośników informatycznych i udział w realizacji kształcenia przez całe życie;
• rozwijanie różnych form aktywizacji życia naukowego i upowszechniania nauki wśród młodzieży;
• opiniowanie programów i podręczników szkolnych i akademickich, inicjowanie otwierania kierunków studiów związanych z dyscypliną nauki reprezentowaną przez Towarzystwo;
• poradnictwo naukowe, opracowywanie diagnoz i ekspertyz naukowych;
• wyróżnianie i nagradzanie  najwybitniejszych  osiągnięć naukowych i popularyzatorskich i ich twórców;
• prowadzenie bibliotek naukowych, muzeów, archiwów, różnego typu kolekcji i zbiorów;
• prowadzenie wymiany naukowej na terenie działalności danego Towarzystwa.

Uchwała w §3 porządkuje ogólny podział towarzystw definiując towarzystwa naukowe regionalne i towarzystwa specjalistyczne, a w §4 sprawy integracji towarzystw mówiąc o tworzeniu federacji lub związków towarzystw w celu integracji swoich działań.

Uchwała, którą Rada zamierza  przekazać Prezesowi Polskiej Akademii Nauk i Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego, do czasu uchwalenia ustawy o towarzystwach naukowych może towarzystwom i stowarzyszeniom oraz federacjom ułatwić ubieganie się o granty czy dofinansowanie z samorządów.

W roku sprawozdawczym odbyły się 2 zebrania plenarne Rady (6 czerwca i 20 listopada) oraz 1 posiedzenie Prezydium (16 czerwca), poświęconych w głównej mierze przyjęciu ekspertyzy „Społeczny ruch naukowy w Polsce – historia i przyszłość” i  przyjęciu „Uchwały w sprawie określenia kryteriów uznania towarzystwa za naukowe”.