Sprawozdanie z działalności Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN
w 2011 roku

W okresie sprawozdawczym dokonano zmiany składu Rady. W pierwszym półroczu ustępujące Prezydium Rady prowadziło prace nad ustaleniem kandydatur na członków Rady na kadencję w latach 2011-2014. Po powołaniu Uchwałą nr 17/2011 Prezydium PAN z 22 marca 2011 r. Rady Towarzystw Naukowych w grupie komitetów problemowych, ustępujące Prezydium Rady w oparciu o ustalone przez Prezydium PAN zasady tworzenia komitetów problemowych na nową kadencję, dokonało wyboru kandydatów na członków Rady spośród osób zgłoszonych przez poszczególne towarzystwa.

Zgodnie z tymi zasadami Prezydium PAN, na wniosek Prezesa PAN uchwałą podjętą na posiedzeniu w dniu 1 lipca 2011 r. powołało na przewodniczącego Rady Towarzystw Naukowych na kadencję w latach 2011-2014 prof. dr hab. Zbigniewa Kruszewskiego. Powołana Uchwałą nr /2011 Prezydium PAN z dnia 26 maja 2011 r. Rada na pierwszym zebraniu plenarnym w dniu 5 lipca 2011 r. dokonała wyboru członków Prezydium i przedyskutowała założenia programowe działalności w kadencji 2011-2014. Na kolejnym zebraniu plenarnym Rady w dniu 8 grudnia 2011 r. dokonano uzupełniających wyborów do Prezydium Rady. Ustalony w wyniku tych wyborów skład Rady na kadencję 2011-2014 ukształtował się następująco:

Prezydium:

Przewodniczący: prof. dr hab. Zbigniew KRUSZEWSKI – Towarzystwo Naukowe Płockie

Z-cy przewodniczącego:

• prof. dr hab. Anna GRONOWSKA-SENGER – Polskie Towarzystwo Nauk Żywieniowych
• prof. dr hab. Marek KOWALCZYK – Towarzystwo Naukowe Warszawskie

Członkowie:

• prof. dr hab. Jerzy MAJKOWSKI – Federacja Polskich Towarzystw Medycznych
• prof. dr hab. Elżbieta MĄCZYŃSKA – Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
• dr inż. Andrzej PASZKIEWICZ – Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT
• prof. dr hab. Diana PIETRUCH-REIZES – Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej
• prof. dr hab. Bolesław SIEMIENIECKI – Polskie Towarzystwo Kogwinistyczne
• Sekretarz: mgr inż. Tadeusz MAJSTERKIEWICZ – Polska Akademia Nauk

Członkowie Rady:

• prof. dr inż. Stanisław BOLKOWSKI – Stowarzyszenie Elektryków Polskich
• prof. dr hab. Jan M. DRWAL – Gdańskie Towarzystwo Naukowe
• czł. koresp. PAN Jerzy DUSZYŃSKI – Polska Akademia Nauk, Warszawa, Wydział Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN
• dr Jerzy GIŻEJEWSKI - Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi
• dr hab. inż. Jan GŁAZ doc. IBL – Polskie Towarzystwo Leśne
• dr hab. inż. Ewa GÓRSKA prof. WSEiZ – Polskie Towarzystwo Ergonomiczne
• dr hab. Stanisław KUNIKOWSKI, prof. WSHE – Włocławskie Towarzystwo Naukowe
• prof. dr hab. Jan L. LEWANDOWSKI – Stowarzyszenie Techniczne Odlewników Polskich
• dr hab. inż. arch. Piotr LORENS – Towarzystwo Urbanistów Polskich
• prof. dr hab. Julian ŁAWRYNOWICZ – Łódzkie Towarzystwo Naukowe
• prof. dr hab. Elżbieta MAKULSKA-NOWAK – Polskie Towarzystwo Farmakologiczne
• prof. dr hab. Arkadiusz MĘŻYK – Polskie Towarzystwo Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej
• prof. dr hab. inż. Piotr SKŁODOWSKI – Polskie Towarzystwo Gleboznawcze
• dr hab. inż. Tomasz Lech STAŃCZYK, prof. PŚw – Kieleckie Towarzystwo Naukowe
• prof. dr hab. Janina STĘPIŃSKA – Polskie Towarzystwo Kardiologiczne
• prof. dr hab. Jacek SZEPIETOWSKI – Polskie Towarzystwo Dermatologiczne
• dr Małgorzata TOEPLITZ-WINIEWSKA – Polskie Towarzystwo Psychologiczne
• prof. dr hab. Anna WILMOWSKA-PIETRUSZYŃSKA – Polskie Towarzystwo Orzecznictwa Lekarskiego
• prof. dr hab. Edwin WNUK – Polskie Towarzystwo Astronomiczne

Przyjęty ramowy program pracy na kadencję 2011-2014 m.in. obejmuje: kontynuację działań zmierzających do uchwalenia przez Sejm RP ustawy o towarzystwach naukowych; opracowanie ekspertyzy (raportu) na temat stanu społecznego ruchu naukowego i jego udziału w ogólnej polityce naukowej i edukacyjnej państwa oraz rozwoju i upowszechnianiu nauki; organizowanie konferencji i seminariów naukowych; odbycie spotkań z kierownictwem Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w celu wypracowania i przedstawienia władzom państwowym oraz komisjom sejmowym postulatów w sprawie warunków działalności i systemu finansowania społecznego ruchu naukowego; przygotowanie propozycji rozwiązań formalno-prawnych dotyczących systemu finansowania zadań realizowanych przez towarzystwa ze środków na naukę i wspomagania działań towarzystw naukowych przez władze samorządowe; podjęcie działań dla wypracowania nowych zasad punktacji czasopism wydawanych przez towarzystwa naukowe, dofinansowywanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków na działalność upowszechniającą naukę.

Towarzystwa naukowe, po dokonanych w latach 2010-2011 zmianach w systemie polskiej nauki, są coraz bardziej pomijane w podziale środków przeznaczanych z budżetu państwa na rozwój nauki. Brak odpowiednich uregulowań prawnych uniemożliwia także dofinansowanie ich działalności ze środków samorządowych. Sprawy te rozwiązałoby uchwalenie przygotowanej przez Radę w poprzednich latach ustawy o towarzystwach naukowych. Proponowane w ustawie rozwiązania, uwzględniające aktualne przepisy dot. finansowania nauki, pozwoliłyby na realizację postulatów towarzystw oczekujących od władz państwowych wypracowania zasad polityki państwa w stosunku do społecznego uchu naukowego, w tym m. in. sprecyzowania przepisów prawnych określających system, zasady i kryteria finansowania, a także formy organizacyjne działalności towarzystw naukowych, gwarantujące realizację ich statutowych zadań i zadań wynikających z udziału nauki w kształtowaniu społeczeństwa wiedzy.

Podjęto działania zmierzające do zorganizowania w 2013 roku Kongresu Towarzystw Naukowych, z udziałem władz państwowych, na którym dokonana zostałaby ocena dotychczasowego wkładu towarzystw naukowych w rozwój polskiej nauki, przedyskutowane zostałyby postulaty mające na celu zapewnienie odpowiednich warunków działalności towarzystw i wytyczone kierunki ich działań na początku XXI wieku. Organizacja Kongresu towarzystw naukowych pozwoliłaby na zwrócenie władzom państwowym uwagi na rolę towarzystw w rozwoju nauki i przywrócenie ich rangi w systemie polskiej nauki, na pokazanie potencjału i siły polskich towarzystw naukowych, i być może na wypracowanie zasad partnerskiego traktowania towarzystw przez władze, a szczególnie przez urzędników Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przy podziale środków na zadania realizowane przez towarzystwa.

Kontynuując działania związane z uchwaleniem przez Sejm ustawy o towarzystwach naukowych kierownictwo Rady odbyło szereg spotkań i prowadziło działania mające na celu wyjaśnianie i przedstawianie na różnych forach uzasadnień w odniesieniu do przekazanego do Sejmu projektu Ustawy o towarzystwach naukowych. Przedstawiciele Rady spotkali się w Sejmie z przewodniczącym Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej, jednakże w odczuciu uczestników tego spotkania, nie uzyskano konkretnego stanowiska Klubu PO w sprawie wsparcia projektu ustawy o towarzystwach naukowych i jej przekazania pod obrady Sejmu jako inicjatywy poselskiej posłów tego Klubu. Po tym spotkaniu przedstawiciele Rady podjęli rozmowy z Klubem Polskiego Stronnictwa Ludowego w sprawie przekazania projektu ustawy o towarzystwach naukowych pod obrady Sejmu jako inicjatywy poselskiej posłów tego Klubu. Prowadzone były również rozmowy z Klubem Parlamentarnym Sojuszu Lewicy Demokratycznej, w wyniku których uzyskano zapewnienie, że Klub ten wesprze projekt po jego przekazaniu pod obrady Sejmu. W wyniku tych starań projekt ustawy przekazano przewodniczącemu Klubu Polskiego Stronnictwa Ludowego posłowi S. Żelichowskiemu, który z kolei zwrócił się do Minister B. Kudryckiej o stanowisko w sprawie przekazania projektu ustawy o towarzystwach naukowych pod obrady Sejmu. Duże nadzieje na poparcie przez ten Klub projektu ustawy o towarzystwach naukowych stwarzały sformułowania zawarte w projektach ustaw o szkolnictwie wyższym oraz w ustawie o stopniach i tytułach naukowych. Sformułowania te stwarzały potrzebę powołania ogólnopolskiej reprezentacji towarzystw i stowarzyszeń naukowych, która określałaby kryteria uznawania tych towarzystw i stowarzyszeń za naukowe oraz delegowała do Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego i Nauki swoich przedstawicieli, a zgodnie z projektem ustawy o towarzystwach naukowych takie uprawnienia miałaby Rada Towarzystw Naukowych. Projekt spotyka się z brakiem akceptacji zespołu prawnego i urzędników Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, ale uchwalenie ustaw o szkolnictwie wyższym oraz o stopniach i tytułach naukowych w proponowanych brzmieniach, mogło spowodować zmianę tego stanowiska i poparcie projektu ustawy przez MNiSzW. Zmiany wniesione w tych ustawach przez Senat uniemożliwiły wykorzystanie tych zapisów do przekonania Ministerstwa do zmiany stanowiska w sprawie ustawy o towarzystwach.

Przeprowadzono rozmowę z Prezesem PAN, w wyniku której uzyskano zapewnienie, że Prezydium Polskiej Akademii Nauk i jej kierownictwo, nie zamierza zmieniać swojego stanowiska do spraw rozwoju społecznego ruchu naukowego. Wyrazem tego stanowiska jest powołanie Rady Towarzystw Naukowych na kolejną kadencję, jako komitetu problemowego przy Prezydium PAN, na co pozwala zapis w Ustawie o Polskiej Akademii Nauk, gdzie utrzymano zapis o współdziałaniu PAN z towarzystwami naukowymi, bez sprecyzowania zasad na jakich ta współpraca powinna się odbywać. Władze Akademii zajęły stanowisko, że w przypadku uchwalenia przez Sejm ustawy o towarzystwach naukowych, i sprecyzowaniu zadań Rady, zostaną ewentualnie podjęte rozmowy dla ustalenia związków lub form współpracy Rady z Polską Akademią Nauk dla doprecyzowania form i zakresu współdziałania PAN z towarzystwami naukowymi.

Prowadzono starania dla doprowadzenia do wspólnego spotkania grupy posłów Polskiego Stronnictwa Ludowego z przedstawicielami Rady i z udziałem przewodniczącego Klubu Platformy Obywatelskiej, mającego na celu przekonanie posłów obydwóch klubów o przekazanie projektu do Sejmu i jej poparcie przez inne kluby parlamentarne.

Na zebraniu plenarnym Rady w dniu 14 kwietnia 2011 r. dokonano podsumowania działań Rady w minionej kadencji (2007-2010) i w oparciu o referat prof. D. Pietruch-Reizes dyskutowano nad udziałem i rolą towarzystw naukowych w rozwoju polskiej nauki. W referacie i w dyskusji szczególnie podkreślono ogromny wkład towarzystw naukowych w rozwój szeregu dyscyplin i subdyscyplin naukowych; ogromny, trudny do ocenienia wkład towarzystw w organizację szeroko rozumianych konferencji naukowych upowszechniających wyniki badań naukowych i promujących naukę; ogromne zasługi w rozwijanie i osiągnięcia w zakresie działalności wydawniczej oraz działania towarzystw związane z rozwojem regionów i kształtowaniem społeczeństwa obywatelskiego.
Prof. D. Pietruch-Reizes przedstawiając analizę udziału i roli towarzystw naukowych w rozwoju polskiej nauki, omówiła historię powstania i rozwoju towarzystw naukowych w Polsce na przestrzeni wieków, poczynając od powstałego w 1489 r. towarzystwa literackiego Sodalitas Litteria Vistulana w Akademii Krakowskiej, towarzystwa związane z ruchem niepodległościowym, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk powstałe w 1800 r., Towarzystwo Naukowe Płockie powstałe w 1830 r. i powstałe w Galicji specjalistyczne (zwane również dyscyplinowymi) towarzystwa medyczne i humanistyczne. Przedstawiając rozwój towarzystw w okresie międzywojennym referentka zwróciła uwagę na przekształcanie powstałych w okresie zaborów towarzystw w towarzystwa ogólnopolskie, zaś w okresie międzywojennym na powstawanie towarzystw regionalnych i interdyscyplinarnych, regionalnych ośrodków i instytutów naukowych. Referentka podkreśliła, ze lata 60. ubiegłego wieku to powstanie nowych dyscyplin i subdysplin, a z nimi nowych towarzystw specjalistycznych.

Zdaniem prof. D. Pietruch-Reizes, po powstaniu w 1952 r. Polskiej Akademii Nauk zmieniła się sytuacja i postrzeganie społecznego ruchu naukowego w Polsce. Akademia, szczególnie po 1960 r. roztoczyła opiekę nad tym ruchem, powstała Rada Towarzystw Naukowych i Upowszechniania Nauki, podzielona w 1975 r. na oddzielną Radę Towarzystw Naukowych i Radę Upowszechniania Nauki. Rada Towarzystw Naukowych w okresie swojej działalności opracowała szereg raportów i memoriałów dot. stanu i warunków rozwoju społecznego ruchu naukowego, m. innymi przygotowała pierwszy Raport na temat statusu i roli społecznego ruchu naukowego, Memoriał do władz państwowych w sprawie rozwoju społecznego ruchu naukowego i pierwszy projekt Ustawy o towarzystwach naukowych (niestety nie uchwalonej do chwili obecnej), częściowo odzwierciedlony w Ustawie i stowarzyszeniach z 1989 r.

Referentka scharakteryzowała aktualny stan towarzystw i stowarzyszeń naukowych, w rozbiciu na poszczególne grupy (towarzystwa ogólne i regionalne, stowarzyszenia naukowo-techniczne, towarzystwa specjalistyczne w podziale na poszczególne grupy nauk) oraz instytutów naukowych, działających na statucie stowarzyszeń. Przedstawiła także analizę towarzystw i stowarzyszeń działających na terenie poszczególnych województw (najwięcej w województwie mazowieckim – 207, najmniej w lubuskim – 1), w układzie wielkich miast (najwięcej Warszawa – 112, Kraków – 47, kolejno Poznań, Łódź, najmniej Toruń – 2, Zielona Góra – 1).

Charakteryzując udział i rolę towarzystw naukowych w rozwoju polskiej nauki omówiła działania towarzystw w zakresie upowszechniania nauki (szczególnie w zakresie organizacji kongresów, konferencji i sympozjów naukowych), działania w zakresie integracji nauki i tworzenia nowych dyscyplin i subdyscyplin nauki oraz działalność wydawniczą towarzystw i stowarzyszeń (w formie tradycyjnych publikacji naukowych, w formie elektronicznych wersji publikacji oraz prowadzenia informacji o osiągnięciach naukowych i wynikach badań, organizowanych konferencjach, festiwalach i innych form upowszechniających naukę na stronach internetowych).

W wypowiedziach w dyskusji podkreślono, że przed publikacją przedstawiony w referacie dorobek i osiągnięcia towarzystw naukowych należy uzupełnić o następujące zagadnienia:

• szczególnie ważną w okresie utraty niepodległości, w okresie międzywojennym oraz powojennym rolę towarzystw naukowych jako mecenasów – przyjaciół nauki i ich oddziaływania na postrzeganie roli nauki w rozwoju kraju i społeczeństw;
• przy omawianiu działań towarzystw naukowych w wielkich miastach i w małych ośrodkach należy uwzględnić różne warunki ich działania i oddziaływania na miejscowe elity i społeczeństwo oraz ich postrzeganie przez miejscowe władze i samorządowe, różnice to należy również uwzględnić przy charakteryzowaniu towarzystw ogólnych, regionalnych i specjalistycznych, z których ostatnie są tylko zauważane w środowisku naukowym;
• przy podziale towarzystw, co ma szczególne znaczenie w naukach medycznych, należy również uwzględnić podział tych towarzystw na medyczne towarzystwa naukowe i medyczne towarzystwa naukowe o charakterze zawodowym, te ostatnie wielokrotnie zajmujące się organizacją szkolenia przez naukowców kadr dla praktyki lekarskiej;
• na podkreślenie zasługuje, szczególnie w naukach medycznych, dynamika rozwoju towarzystw naukowych i powstawanie coraz większej liczby wąsko specjalistycznych towarzystw naukowych (przed wojną było w Polsce ok. 50 towarzystw medycznych, obecnie ponad 120), przy jednoczesnym upadku towarzystw medycznych o charakterze ogólnym (np. PT Lekarskie), powoduje to również dezintegrację oddziaływań towarzystw na zdrowie człowieka (brak całościowego spojrzenia na zdrowie człowieka);
• większego podkreślenia wymaga ogromny dorobek towarzystw w zakresie działalności wydawniczej i rola towarzystw naukowych w zakresie upowszechniania nauki, wynikająca zarówno z działalności wydawniczej jak i organizacji kongresów, konferencji, sympozjów, odczytów i innych form upowszechniania nauki;
• w referacie zbyt wąsko została przedstawiona rola towarzystw naukowych w rozwoju polskiej nauki, szczególnie przy inicjowaniu i prowadzeniu badań, stwarzających niejednokrotnie podstawy do powstania nowych subdyscyplin naukowych, podkreślić należałoby również oddziaływanie towarzystw na rozwój, szczególnie w przeszłości, instytucji naukowych, w tym powstanie szkół wyższych;
• przy omawianiu historii społecznego ruchu naukowego w Polsce nie została przedstawiona rola Akademii Inżynierskiej w rozwoju techniki w Polsce, opracowaniem należałoby również objąć polskie stowarzyszenia naukowo-techniczne działające za granicą, omawiając ich rolę w rozwoju nauki i adaptacji osiągnięć naukowych w technice;
• w referacie przy omawianiu historii społecznego ruchu naukowego nie wspomniano o bardzo istotnym dla wielu towarzystw okresie zawieszenia ich działalności w okresie stanu wojennego, a przedstawianie lokalizacji towarzystw wg siedziby, szczególnie w przypadku towarzystw specjalistycznych o charakterze ogólnopolskim, wielokrotnie bywa mylące, gdyż w wielu przypadkach prezesi pracują w innych ośrodkach, a również członkowie zarządów towarzystw są rozrzuceni po całym kraju;
• opracowanie, przed jego publikacją, należałoby również uzupełnić charakterystyką przyczyn przemian zrzeszania się ludzi nauki w specjalistycznych towarzystwach naukowych, zwracając uwagę na fakt, że w latach 6-.tych był to właściwie panującej wówczas zasady obowiązkowej przynależności do towarzystw, należałoby również przedstawić zmianę charakteru działań towarzystw o charakterze społecznym w XIX wieku i obecnie, podkreślając zmianę ich roli, w przeszłości kształtowanie postaw niepodległościowych i patriotycznych, obecnie rozwój społeczeństwa wiedzy.

Ustosunkowując się do głosów w dyskusji prof. D. Pietruch-Reizes podkreślila, że gro materiałów zostało zaczerpniętych z odpowiednich opracowań dyr. E. Hałonia na temat historii towarzystw naukowych i roli Akademii w rozwoju społecznego ruchu naukowego w Polsce oraz artykułów zamieszczonych na łamach kwartalnika „Heureka – Problemy Społecznego Ruchu Naukowego".

W związku ze zmianą przez Prezydium PAN „Zasad wyboru kandydatów na członków komitetów problemowych i ich organów" prowadzono prac nad opracowaniem nowego Regulaminu Rady dostosowanego do uregulowań wprowadzonych przez Prezydium PAN w systemie wyboru członków komitetów problemowych.

W okresie sprawozdawczym odbyły się 3 zebrania plenarne Rady (w dniach 14 kwietnia, 5 lipca i 8 grudnia 2011 r.) oraz 4 posiedzenia Prezydium Rady (w dniach 23 lutego, 14 kwietnia, 12 maja i 26 października 2011 r.).