Społeczny ruch naukowy w Polsce – historia i przyszłość red. Z. Kruszewski, S. Kunikowski, T. Majsterkowicz Warszawa, Rada Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN, 2014 ISBN 978-83-61236-55-9

Ekspertyza „Społeczny ruch naukowy w Polsce – historia i przyszłość” obejmuje 6 rozdziałów oraz wykaz literatury i 14 załączników, którymi są najważniejsze opracowania Rady, kierowane do władz państwowych memoriały i stanowiska Rady na temat sytuacji towarzystw naukowych, w tym zaproponowany przez Radę tekst ustawy o towarzystwach naukowych, poparcia tej ustawy przez towarzystwa i inne organizacje działające w obszarze nauki oraz dane o aktualnie działających w Polsce towarzystwach i stowarzyszeniach naukowo-technicznych NOT.  

Opracowanie „Społeczny ruch naukowy w Polsce. Historia i przyszłość” to zdaniem prof. A. Grzywacza, opiniującego ekspertyzę dla Prezydium PAN: „bardzo solidna i potrzebna ekspertyza, wykazująca, że towarzystwa naukowe powinny być wspomagane finansowo – podmiotowo i przedmiotowo przez centralny budżet państwa oraz samorządy różnych szczebli, w zależności od zadań i działalności jakie i dla kogo realizują. Pokazująca aktualny stan i kondycję, problemy i oczekiwania społecznego ruchu naukowego w Polsce. [...] Z pełnym przekonaniem – jako wieloletni przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Leśnego, działającego od 1882 r., liczącego obecnie 4,9 tys. członków, rekomenduję opiniowane opracowanie do druku. Jest ono potrzebne w bieżącej i przyszłej działalności towarzystw naukowych”.

W ekspertyzie przedstawiono początki powstawania towarzystw naukowych w okresie zaborów po rozkwit tego typu działalności po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w całym okresie dwudziestolecia międzywojennego. Scharakteryzowano ogromne straty ludzkie i materialne, jakich doznało polskie środowisko naukowe, w tym społeczny ruch naukowy, w wyniku II wojny światowej. Ukazano trudności, z jakimi początkowo borykał się ruch naukowy wobec niechęci władz politycznych i państwowych w okresie stalinowskim, a następnie ożywienie i wspieranie działalności oraz opiekę wykazywaną przez Polską Akademię Nauk, w szczególności w latach 1970-1991. Opisano współdziałanie PAN ze społecznym ruchem naukowym oraz 50 lat działalności Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN. Przedstawiono problemy i trudności w działalności towarzystw naukowych w okresie ostatnich 15 latach. Ukazano stan liczbowy towarzystw naukowych, zestawiony w 5 tabelach według stanu z lat 1919-1939, 1975, 1981, 1989 i 2010, trendy rozwoju tego ruchu do 1990 i po 1990 roku. Przedstawiono starania Rady Towarzystw Naukowych dotyczące opracowywania i uchwalenia projektów ustaw o towarzystwach i stowarzyszeniach naukowych, które obejmowały rozwiązania prawne dotyczące sposobów finansowania, miejsca i roli towarzystw w społeczeństwie wiedzy. Przedstawiono organizację i przebieg I Kongresu Towarzystw Naukowych „Towarzystwa naukowe w Polsce – dziedzictwo, kultura, nauka, trwanie”, który odbył się w dniach 17-18 września 2013 r. w Warszawie, a także różnorodne wydawnictwa, spotkania, sympozja organizowane przez Radę w ostatnich latach.

Na podstawie 118 ankiet nadesłanych przez towarzystwa (21 towarzystw naukowych ogólnych, 88 towarzystw specjalistycznych – 27 z nauk społecznych, 10 z nauk biologicznych, 4 z nauk matematycznych, fizycznych i chemicznych, 15 z nauk technicznych, 8 z nauk rolniczych i leśnych, 19 z nauk medycznych, 5 z nauk o ziemi i górniczych oraz 9 stowarzyszeń naukowo-technicznych) przedstawiono aktualny stan towarzystw naukowych. Tylko 18% badanych towarzystw ma status organizacji pożytku publicznego, grupa 118 towarzystw zrzesza ponad 140 tys. członków i zatrudnia 541 pracowników, 21% towarzystw prowadzi działalność gospodarczą, wszystkie towarzystwa prowadzą różnorodną współpracę z uczelniami i instytucjami naukowymi, samorządami, innymi organizacjami naukowymi, muzeami, bibliotekami, centrami kultury, komitetami i wydziałami PAN, głównymi źródłami dochodów są składki członkowskie, 48% towarzystw wskazało jako główne źródła dotacje i granty (w tym z MNiSW), 32% towarzystw głównie finansuje swoją działalność ze środków sponsorów (państwowych, samorządowych i prywatnych),  65% towarzystw funkcjonuje w lokalach użyczonych, tylko 21% posiada własne lokale, a 14% nie posiada lokalu w ogóle. Działalność merytoryczna badanych towarzystw ma bardzo różnorodne formy – prowadzą biblioteki, muzea, izby pamięci, bogatą działalność wydawniczą (czasopisma, książki, biuletyny, prasa branżowa), działalność naukowo-badawczą (70% badań wykonywanych jest społecznie, a 30% znajduje finansowanie), ekspertyzy i opracowania, najwięcej organizowanych jest konferencji i sesji naukowych, odczytów naukowych, wystaw, liczne są udziały w festiwalach nauki i innych imprezach o charakterze popularyzatorskim (rocznie ponad 7 tys. przedsięwzięć naukowych). Do najważniejszych problemów towarzystwa zaliczają trudności w zdobywaniu funduszy na działalność, biurokrację administracji publicznej, skomplikowane formalności rozliczania się z grantów i zleceń, niekorzystny wizerunek organizacji w mediach, trudności w utrzymaniu bazy materialnej i pracowników, niska aktywność członków.

W podsumowaniu stwierdza się, że:

• społeczny ruch naukowy to ponad 300 towarzystw, zrzeszających ponad 500 tys. członków, a dotychczasowe rozwiązania legislacyjne nie dają zabezpieczenia działalności towarzystw i należytego ich udziału w rozwoju nauki w kraju;
• wieloletnie zabiegi Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN nie przyniosły uchwalenia przez Sejm RP bardzo potrzebnej ustawy o towarzystwach naukowych;
• władze państwowe i odpowiedzialne za rozwój nauki, jej popularyzację i upowszechniania nie wykorzystują inicjatyw, aktywności i możliwości działalności społecznego ruchu naukowego.

Przedstawiona w ekspertyzie analiza aktualnego stanu społecznego ruchu naukowego w Polsce w pełni uzasadnia wnioski w niej zawarte – konieczność wypracowania zasad polityki państwa w stosunku do społecznego ruchu naukowego i uchwalenia przez Sejm odrębnej ustawy o towarzystwach naukowych i stowarzyszeniach naukowo-technicznych. Towarzystwa naukowe jako integralna część systemu nauki polskiej i kultury powinny być finansowane podmiotowo oraz przedmiotowo na szczeblu centralnym, samorządu województwa lub samorządów miast i gmin, w zależności od celów jakie realizują.

Ekspertyzę wydano w nakładzie 1000 egzemplarzy, które przekazano władzom państwowym i Prezydium Polskiej Akademii Nauk oraz komisjom Sejmu i Senatu RP, towarzystwom i stowarzyszeniom naukowym oraz stowarzyszeniom naukowo-technicznym NOT i innym organizacjom działającym w obszarze nauki – w tym uczelniom i komitetom naukowym Polskiej Akademii Nauk.