Prof. dr hab. Andrzej Grzywacz, Wprowadzenie

W Polsce istnieje i działa około 60 towarzystw z zakresu nauk biologicznych, rolniczych, leśnych i weterynaryjnych, ale ich dokładna liczba nie jest znana. Dawniej kwestię liczebności towarzystw można było ustalić na podstawie „Informatorów Nauki Polskiej”, Słownik polskich towarzystw naukowych oraz czasopisma „Eureka – Problemy Społecznego Ruchu Naukowego”, które niestety obecnie nie ukazują się. Dokonanie inwentaryzacji towarzystw jest potrzebne, ponieważ powstają nowe towarzystwa, o których istnieniu wie niewiele osób, a które mają zazwyczaj lokalny charakter, nie zawsze są ściśle naukowe, a odpowiadają na aktualne potrzeby społeczeństwa, np. towarzystwa zajmujące się ekologią i ochroną przyrody. Wśród wskazanych 60 towarzystw: trzy zostały utworzone jeszcze w XIX wieku, w okresie zaborów, to jest Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Polskie Towarzystwo Leśne, Krakowskie Towarzystwo Ogrodnicze, liczne powołano w okresie dwudziestolecia międzywojennego, 17 – w PRL, 20 – po 1989 roku, a w latach niedawnych szereg dalszych.

W zapowiadanym panelu uczestniczyło 5 osób: prof. dr hab. Anna Mikuła – Polskie Towarzystwo Botaniczne, dr hab. Magdalena Frąc, prof. IA PAN – Polskie Towarzystwo Mykologiczne, dr hab. Ewa Jakubczyk, prof. SGGW – Polskie Towarzystwo Technologów Żywności, dr hab. Stanisław Grześ – Polskie Towarzystwo Agronomiczne, prof. dr hab. Agnieszka Rakoczy-Trojanowska – Polskie Towarzystwo Genetyczne. Natomiast prof. dr hab. Zbigniew Wieczorek – Polskie Towarzystwo Biochemiczne, dr hab. Paweł Sienkiewicz – Polskie Towarzystwo Entomologiczne, prof. dr hab. Zbigniew Zagórski – Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, prof. dr hab. Roman Niżnikowski – Polskie Towarzystwo Zootechniczne, zapowiedzieli swój udział, ale nie przybyli na spotkanie.

Prof. dr hab. Anna Mikuła (Polskie Towarzystwo Botaniczne)

Polskie Towarzystwo Botaniczne (PTB) należy do jednych z najdłużej działających towarzystw naukowych w Polsce. Powstało w 1922 r. na fali obywatelskiego poruszenia i entuzjazmu, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

Celem Towarzystwa jest wspieranie rozwoju nauk botanicznych, stałe podnoszenie poziomu naukowego środowiska akademickiego, powiązanie działalności naukowej z potrzebami kultury i gospodarki narodowej oraz popularyzacja wiedzy botanicznej. W chwili obecnej Towarzystwo liczy około 1000 członków, działających aktywnie w 15 oddziałach regionalnych oraz 15 sekcjach specjalistycznych. PTB organizuje zjazdy, konferencje, seminaria i warsztaty naukowe. W ciągu trzech ostatnich lat (2016-2018) członkowie Towarzystwa zorganizowali 256 posiedzeń naukowych, w trakcie których wygłoszono 283 referaty. Uczestniczyło w nich około 5000 osób. Ponadto, w tym okresie, pod auspicjami PTB, odbyły się 33 konferencje i warsztaty naukowe, w których brało udział od kilkudziesięciu do ponad 400 uczestników. Towarzystwo wspierając aktywność w zakresie organizacji konferencji, skutecznie sięga po środki MNiSW (DUN). W ciągu wspomnianego okresu na ten cel pozyskano ponad 150 tys. złotych. Organizatorom nieodpłatnie udostępnia się: 1) system do rejestracji uczestników; 2) stronę internetową PTB do rozpowszechniania informacji; 3) możliwość weryfikacji przynależności uczestników konferencji do Towarzystwa w przypadku stosowania dla nich obniżonego wpisowego; 4) konto bankowe PTB bez narzucania kosztów pośrednich i obciążenia podatkiem VAT oraz obsługę księgową; 5) wydanie i archiwizację materiałów pokonferencyjnych w cyfrowym repozytorium.

Towarzystwo wydaje pięć czasopism naukowych dostępnych w systemie open-access na platformie wydawniczej. Posiada własną bibliotekę liczącą ponad 40 tys. pozycji katalogowych, gromadzi i upowszechnia wiedzę botaniczną w cyfrowym repozytorium utworzonym w 2018 r. Życie w Towarzystwie porządkuje wydzielona w przestrzeni elektronicznej „strefa dla członka”, która umożliwia wgląd w dane i ich aktualizację. Witryna PTB i newsletter (uruchomiony w 2016 r.) pozwalają na opiniowanie przez członków Towarzystwa spraw szczególnie ważnych dla środowiska przyrodniczego w Polsce.

PTB przyznaje szereg nagród i wyróżnień za działalność naukową i upowszechniającą wiedzę botaniczną: Medal im. Prof. Władysława Szafera (za wybitne osiągnięcia naukowe w dziedzinie botaniki), Medal im. Prof. Bolesława Hryniewieckiego (za zasługi w upowszechnianiu wiedzy botanicznej i ochrony przyrody), Medal im. Prof. Zygmunta Czubińskiego (za wybitne prace naukowe, mające charakter regionalnych monografii geobotanicznych), Nagroda PTB dla Młodych Pracowników Nauki (za publikacje o wybitnych walorach naukowych). Szczególnym rodzajem wyróżnienia członków PTB jest nadanie godności członka honorowego.

Członkowie Towarzystwa aktywnie uczestniczą w pracach na rzecz ochrony szaty roślinnej i środowiska naturalnego w Polsce. Przyczyniają się do kształtowania świadomości przyrodniczej poprzez inicjowanie i prowadzenie działalności edukacyjnej dla społeczności (poprzez prelekcje, wycieczki, festiwale nauki). Konferencje naukowe stanowią integralną część podstawowej działalności PTB, w zakres której wchodzi wspieranie rozwoju nauk botanicznych. Są one miejscem wymiany myśli naukowej oraz prezentacji najnowszych osiągnięć badawczych. Tą drogą PTB przyczynia się do kształtowania rozwoju dyscyplin naukowych reprezentowanych przez społeczność botaniczną. Towarzystwo, skupiając wybitnych uczonych reprezentujących różne dziedziny biologii roślin, tworzy i chroni przed zapomnieniem historię polskiej botaniki.

Polskie Towarzystwo Botaniczne jest wydawcą następujących czasopism naukowych:

1. „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” (e-ISSN: 2083-9480, IF 5-letni = 1,041; liczba punktów MNiSW = 40)
   Publikuje w języku angielskim, napływające z kraju i zagranicy, oryginalne prace badawcze, przeglądowe oraz krótkie komunikaty ze wszystkich działów botaniki. Jest kwartalnikiem wydawanym od 1923 roku, dostępny wyłącznie w wersji elektronicznej od 2016 r.; archiwalne zeszyty w trybie open-access dostępne są począwszy od pierwszego wydanego numeru. Jest jedynym czasopismem polskim o profilu botanicznym posiadającym IF.
2. „Acta Agrobotanica” (e-ISSN: 2300-357X, liczba punktów MNiSW = 20)
   Publikuje w języku angielskim, krajowe i zagraniczne, oryginalne prace badawcze, przeglądowe oraz krótkie komunikaty z zakresu biologii roślin uprawnych lub dziko rosnących. Tematyka prac dotyczy także flory i fitocenoz zmienionych antropogenicznie, roślin pszczelarskich, geobotaniki, botaniki stosowanej, herbologii, aerobiologii i fitopatologii. Ukazuje się od 1953 roku; dostępne wyłącznie w wersji elektronicznej od 2016 r.; archiwalne zeszyty w trybie open-access dostępne od 1953 r.
3. „Acta Mycologica” (e-ISSN: 2353-074X, liczba punktów MNiSW = 20)
   Jest to jedyne w Polsce recenzowane mykologiczne czasopismo naukowe wydawane w języku angielskim o zasięgu międzynarodowym, w którym publikowane są prace badawcze poświęcone różnym kierunkom mykologii i lichenologii. Ukazuje się od 1965 roku; dostępny wyłącznie w wersji elektronicznej od 2015 r.; archiwalne zeszyty w trybie open-access dostępne od początku wydawania.
4. „Wiadomości Botaniczne” (e-ISSN: 2543-6503)
   Celem tego periodyku jest informowanie o postępie nauki światowej we wszystkich działach botaniki, o rozwoju botaniki w Polsce i działalności PTB oraz utrzymywanie więzi pomiędzy członkami Towarzystwa. Zamieszcza artykuły przeglądowe i krótkie notatki obejmujące szerokie spektrum zagadnień. Ukazuje się od roku 1957; dostępne on-line od pierwszego numeru.
5. „Monographiae Botanicae” (e-ISSN: 2392-2923, seryjne wydawnictwo książkowe)
   Jest to wydawnictwo seryjne, recenzowane, zamieszczające obszerne rozprawy i prace monograficzne z dziedzin: geobotaniki i mikologii, ekologii, taksonomii, florystyki i morfologii roślin oraz grzybów i porostów (obecnie wyłącznie) w języku angielskim, wcześniej także w języku francuskim i niemieckim. Ukazuje się od 1953 roku; archiwalne zeszyty w trybie open-access dostępne od początku wydawania.

PTB jako wydawca podąża wzorem najlepszych wydawców światowych. W ciągu ostatnich 10 lat, poprzez wdrożenie, między innymi, oprogramowania do przyjmowania i recenzowania manuskryptów oraz udostępniania przyjętych do publikacji materiałów, został zreformowany proces wydawniczy. Dzięki temu naukowcy z całego świata mają wolny dostęp do artykułów naukowych w wydawnictwach reprezentujących różne dziedziny botaniki. Modernizacja procesu wydawniczego objęła także implementację systemu do analizy zapożyczeń oraz szereg innych działań zapewniających stosowanie wymaganych na świecie zasad etycznego postępowania. Wszystkie te działania prowadziliśmy w oparciu o pracę społeczną oraz składki naszych członków, jak również wieloletnie wsparcie finansowe otrzymane z MNiSW w ramach działalności upowszechniającej naukę. W sumie na ten cel ze środków DUN w latach 2004-2020 otrzymaliśmy kwotę ponad 2 mln złotych.

Wszystkie anglojęzyczne wydawnictwa PTB są obecne w najważniejszych światowych bazach indeksujących (takich jak Scopus, DOAJ, bazach firmy Thomson Reuters). Towarzystwo należy do międzynarodowych organizacji skupiających wydawców deklarujących spełnianie najwyższych standardów w zakresie wydawania publikacji naukowych, takich jak Open Access Scholarly Publishers Association (jako pierwszy polski wydawca) czy Commitee on Publication Ethics. Podniesione standardy wydawnicze oraz dbałość o wysoką wartość merytoryczną publikowanych prac, w tym wdrożenie od 2014 r. wydawania zeszytów tematycznych zaowocowały 4-krotnym podniesieniem impact factor (IF) czasopisma „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”.

Ad vocem:

• [Dyskutant nie przedstawił się]: Przechodzenie na język angielski i korzystanie z usług wielkich wydawców jest w dzisiejszych czasach koniecznością, redakcje powinny rozważyć wprowadzenie opłat za publikacje, tak jak dzieje się to na całym świecie.
• Dr hab. Paweł Pomorski, prof. IBD PAN (Polskie Towarzystwo Biochemiczne): Nawiązanie przez czasopismo współpracy z dużą firmą wydawniczą nie zawsze musi się wiązać z poprawą jego sytuacji, niektóre prężnie działające pisma po przejściu do zagranicznego wydawcy zaczęły odczuwać poważne skutki tej decyzji i dziś ich obecność na rynku jest niepewna. Podczas gdy, jak pokazuje przykład Polskiego Towarzystwa Biochemicznego, prowadzenie czasopisma w oparciu o system opłat za publikacje, jest możliwe i się opłaca, nawet mimo tego, iż wpływy w Polsce są niższe. W przypadku społecznego ruchu naukowego kluczową rolę powinny natomiast pełnić czasopisma polskojęzyczne, bo to one przeciwdziałają groźbie zaniku polskiego języka naukowego oraz pozytywnie wpływają na szeroko pojętą praktykę społeczną i gospodarczą.

Działania prowadzone w czasie ostatniej dekady, zakończone wdrożonym systemem reformy szkolnictwa wyższego i nauki, przyczyniają się do upadku czasopism naukowych wydawanych przez polskich wydawców. Pierwszym krokiem w tym kierunku było wprowadzenie w 2010 roku programu Springer Open Choice, w którym ciężar wnoszenia opłat za publikacje w wydawnictwach Springer został przeniesiony z autorów polskich jednostek naukowych na Wirtualną Bibliotekę Nauki (środki pochodzą z MNiSW). Spowodowało to sukcesywne „odpływanie” autorów z polskich periodyków. Jednocześnie Springer jako wydawca rozpoczął masowe przejmowanie polskich czasopism, ograniczając tym samym konkurencję na rynku wydawniczym. Wycofanie programu dotacji Działalność Upowszechniająca Naukę (DUN) na wydawanie czasopism jest kolejnym krokiem, który drastycznie pogłębia kryzys wśród polskich wydawców czasopism naukowych. W lipcu 2018 r. Ministerstwo co prawda ogłosiło program „Wsparcia dla polskich czasopism”, jednakże paradoksalnie dotyczy on tylko wydawnictw (aż 500 czasopism) nieindeksowanych w międzynarodowych bazach danych. Po zawieszeniu finansowania DUN, czasopisma polskie, które są indeksowane, stosują wysokie standardy wydawnicze i mają określoną pozycję na rynku międzynarodowym, straciły jedyną ścieżkę finansowania swojej działalności.

Posiadanie uznanych na arenie międzynarodowej czasopism, obok doskonałych uczelni i światowej sławy naukowców, równie mocno stanowi o wizerunku i stanie nauki polskiej. Z tego względu, MNiSW w założeniach swojej reformy powinno uwzględnić nie tylko zbudowanie w naszym kraju prestiżowych instytutów naukowych, ale również pozyskanie liczących się na świecie wydawnictw. Można to osiągnąć jedynie poprzez (1) przywrócenie programu finansowego wsparcia na wydawanie czasopism i (2) przyznanie minimum 100 punktów czasopismom indeksowanym w bazie Journal Citation Index (JCR) oraz 70 dla najlepszych indeksowanych w bazie SCOPUS na ściśle określony czas (np. 4 lata). Pozwoli to na pozyskanie dobrych prac, a w konsekwencji na podniesienie wartości bibliometrycznych. Okres przejściowy w wymiarze 4 lat pozwoli dobrze przygotowanym technicznie i merytorycznie wydawnictwom podnieść jakość oraz stworzyć zdrową konkurencję na rynku wydawniczym.

W stanowisku Rady Towarzystw Naukowych powinien znaleźć się punkt o przydzieleniu czasopismom naukowym, które są wydawane przez polskich wydawców, znajdują się na Liście Filadelfijskiej i spełniają założenia wdrażanego w Polsce „Planu S”, co najmniej 100 punktów. Zapobiegnie to ich marginalizacji i pozwoli na rozwinięcie wiodących, krajowych periodyków w nieodległej przyszłości.

Prof. dr hab. Magdalena Frąc (Polskie Towarzystwo Mykologiczne)

Polskie Towarzystwo Mykologiczne jest jednym z młodszych towarzystw w naukach przyrodniczych. Rozpoczęło swoją działalność w 2012 roku, a zrodziło się w Sekcji Mykologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Obecnie składa się z sześciu sekcji i liczy około 100 członków.

Władze pierwszej kadencji skupiły się na działalności formalnej – utworzeniu statutu, wewnętrznych zasad organizacyjnych, budowie strony internetowej itd. Od 2016 roku głównym działaniem Towarzystwa było przygotowanie 18. Kongresu Europejskich Mykologów. Kongres odbył się we wrześniu 2019 roku w Warszawie i Białowieży, wzięło w nim udział około 300 uczestników z 55 krajów. Poziom organizacyjny i merytoryczny kongresu został wysoko oceniony przez jego uczestników.

Towarzystwo skupia się na trzech aktywnościach: działalności organizacyjnej, naukowej oraz upowszechniającej. Aktualnie członkowie zastanawiają się nad możliwością (koniecznością) prowadzenia przez Towarzystwo działalności gospodarczej, gdyż dotychczasowe dochody składające się wyłącznie ze składek członkowskich. Zależy nam także na wzmocnieniu znaczenia mykologii w szkołach oraz na uczelniach, a także należytym zabezpieczeniu posiadanych licznych kolekcji grzybów i innych eksponatów.

Dr hab. inż. Ewa Jakubczyk, prof. nadzw. SGGW (Polskie Towarzystwo Technologów Żywności)

Polskie Towarzystwo Technologów Żywności działa od 30 lat, a jego członkami są nie tylko pracownicy naukowi, ale także absolwenci kierunków związanych z naukami o żywności, którzy pracują w szeroko rozumianym przemyśle spożywczym. Towarzystwo realizuje projekt NCBiR, którego celem jest wypracowanie dobrych praktyk związanych z przeciwdziałaniem marnowaniu żywności. Towarzystwo wydaje jedno czasopismo w języku polskim, aby zaznajomić środowisko z polską nomenklaturą. Jednakże jego prowadzenie jest trudne, ze względów finansowych i organizacyjnych. Problemem Towarzystwa jest także to, że działają w nim przede wszystkim osoby starsze. W gronie członków znajdują się co prawda doktoranci, ale gdy przechodzą do praktyki przemysłowej często rezygnują z aktywności w Towarzystwie.

Dr hab. Stanisław Grześ (Polskie Towarzystwo Agronomiczne)

Polskie Towarzystwo Agronomiczne działa od 35 lat, funkcjonuje w oparciu o 12 oddziałów, aktualnie zrzesza około 400 członków, a w przeszłości liczba członków wynosiła ok. 800 osób. Członkami Towarzystwa są głównie pracownicy naukowi uniwersytetów oraz instytutów związanych z rolnictwem. Jedynie niewielki odsetek stanowią doktoranci i studenci. Niestety, obecnie daje się zauważyć tendencję zmniejszania chęci działania w ramach Towarzystwa, ponieważ ta aktywność nie wiąże się z przyznaniem jakichkolwiek punktów w okresowej ocenie.

Działalność Towarzystwa opiera się wyłącznie na społecznej pracy członków i jest ona finansowana wyłącznie ze składek członkowskich (50 zł rocznie). Działalność Towarzystwa nie jest wspierana żadnymi zewnętrznymi dotacjami.

Obecnie największym problem Towarzystwa jest degradacja „Fragmenta Agronomica” – naukowego kwartalnika, który jest utrzymywany z własnych środków – w rankingu czasopism MNiSW, w którym pismo to otrzymało tylko 5 punktów. Może to w najbliższej przyszłości doprowadzić do jego zamknięcia. Kwartalnik jest publikowany zarówno w formie papierowej, jak i elektronicznej. Towarzystwo wystosowało w tej sprawie petycję do właściwego ministra.

Prof. Agnieszka Rakoczy-Trojanowska (Polskie Towarzystwo Genetyczne)

Polskie Towarzystwo Genetyczne zbliża się do jubileuszu 60-lecia. Jego głównym problemem jest minimalne zainteresowanie działalnością Towarzystwa ze strony młodych członków (zapisują się przed kongresami, a następnie zapominają o swoim członkostwie). Mimo niskiej ściągalności składek, sytuacja finansowa Towarzystwa nie jest zła. Towarzystwo budowało swój kapitał z opłat konferencyjnych, które społecznie, bez jakiegokolwiek wynagrodzenia, obsługiwali jego członkowie. Zgromadzone w ten sposób środki są przeznaczane na pomoc młodym członkom, dofinansowanie ich aktywności naukowych. W 2002 roku Towarzystwo połączyło siły z Polskim Towarzystwem Genetyki Człowieka i od tego czasu oba podmioty organizują wspólne kongresy, które sprzyjają wymianie doświadczeń i nawiązywaniu nowych kontaktów. Problemem Towarzystwa jest również niska frekwencja podczas organizowanych spotkań, chociaż są na nie zapraszani wybitni naukowcy. Towarzystwo prowadzi jedno czasopismo „springerowskie”, które, jak na razie, nie przekroczyło „magicznej liczy IF = 2” i otrzymało 70 punktów na liście MNiSW.

Prof. dr hab. Andrzej Grzywacz (Polskie Towarzystwo Leśne)

Trudno podsumować wystąpienia w tym panelu z powodu dużej różnorodności poruszanych problemów. Proszę pozwolić, że skoncentruję się na aktualnych problemach miesięcznika „Sylwan”, jako przykładu trudności, na jakie napotykają wydawnictwa innych towarzystw.

„Sylwan” to miesięcznik wydawany przez nasze Towarzystwo nieprzerwanie od 1820 r. To najstarsze tego typu czasopismo na świecie. Ukazuje się od samego początku w języku polskim. Instytut Filadelfijski sam zgłosił się do redakcji, wyrażając zainteresowanie jego zawartością, efektem czego od kilkunastu lat znajduje się ono na Liście Filadelfijskiej i ma Impact Factor. Głównymi czytelnikami „Sylwana” są pracownicy naukowi oraz pracownicy Lasów Państwowych (1000 egzemplarzy prenumeraty). Ze względu na niedostateczną znajomość języka polskiego leśnicy terenowi oczekują publikacji w języku polskim. Obecnie redakcja zastanawia się, jak rozwiązać ten problem – zamieszczanie tekstów anglojęzycznych z obszernym streszczeniem po polsku, publikacja online, wydawanie po polsku i po angielsku, co znacznie zwiększa koszt. W tym roku musimy podjąć ostateczne decyzje. Chcemy to zrobić na jubileusz 200-lecia.

Obecny system punktacji czasopism MNiSW nie uwzględnia polskiej racji stanu. Liczy się tylko język obcy oraz cytowalność, równocześnie ignoruje się poziom reprezentowany przez pismo w ramach dyscypliny oraz jego wpływ na praktykę i rozwój gospodarstwa leśnego w kraju. Podobne merytorycznie europejskie czasopisma mają znacznie wyższą punktację, chociaż ich wpływ na poziom polskiego leśnictwa jest znikomy. „Sylwan” otrzymał tylko 40 punktów MNiSW, jest wydawany w nakładzie 1200 sztuk, a objętości każdego zeszytu to 5,5 arkusza drukarskiego. Jest wydawany bardzo regularnie i poddawany starannej korekcie redakcyjnej. Zwiększa się w nim udział autorów zagranicznych oraz autorów z „nieleśnych” placówek badawczych. Ma angielskie tytuły artykułów, abstrakty oraz obszerne streszczenia. Z tego, co wiemy, podobne problemy mają od dawna wydawane po polsku inne wysoko notowane czasopisma, np. „Przegląd Chemiczny”, „Przegląd Techniczny”.