Sprawozdanie z działalności Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN
w 2010 roku

Zgodnie z przyjętym w dniu 26 listopada 2007 r. projektem ramowego programu prac Rady Towarzystw Naukowych w kadencji 2007-2010 i planu pracy na rok 2010, działalność Rady wokresie sprawozdawczym skoncentrowano na kontynuacji działań mających na celu doprowadzenie o uchwalenia przez Sejm ustawy o towarzystwach naukowych, organizacji spotkań z posłami i senatorami dla poparcia tej ustawy oraz dla wypracowania i przedstawienia władzom państwowym i komisjom sejmowym postulatów w sprawie warunków działalności i systemu finansowania społecznego ruchu naukowego.

Na zebraniu Prezydium Rady, odbytym w dniu 10 maja 2010 r., postanowiono kontynuować działania mające na celu doprowadzenie do uchwalenia przez Sejm przygotowanego w 2008 roku projektu ustawy o towarzystwach naukowych, co pozwoliłoby na prawne, ustawowe uregulowanie finansowania towarzystw naukowych i ich roli w systemie nauki polskiej. Przygotowany projekt Ustawy o towarzystwach naukowych obejmuje rozwiązania prawne dotyczące sposobu finansowania społecznego ruchu naukowego w Polsce i uwzględnia zaproponowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zmiany w systemie finansowania polskiej nauki, przyjęte w uchwalonych w 2010 r. ustawach dot. nauki, współczesne realia oraz zadania towarzystw wynikające z wejścia Polski do Unii Europejskiej i budowania społeczeństwa opartego na wiedzy. Projekt ustawy ustala kryteria uznawania stowarzyszeń za towarzystwa naukowe, formy zrzeszania się towarzystw naukowych, ich przedstawicielstwa oraz utraty uprawnień towarzystw naukowych, warunki i kryteria uznaniowego finansowania działalności towarzystw i stowarzyszeń naukowych, zarówno z budżetu na naukę jak i przez jednostki samorządu terytorialnego, inne jednostki i sponsorów. Ustawa ta pomogłaby jednocześnie ustalić status Rady Towarzystw Naukowych działającej od 1963 roku przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk i jej usytuowanie oraz rolę w zakresie wspierania towarzystw naukowych, stanowiących czwarty pion polskiej nauki.

W pierwszym półroczu okresu sprawozdawczego odbyto szereg spotkań i prowadzono działania mające na celu wyjaśnianie i przedstawianie na różnych forach uzasadnień w odniesieniu do przekazanego do Sejmu projektu Ustawy o towarzystwach naukowych. Przedstawiciele Rady brali udział w konsultacjach projektu w różnych ministerstwach, byli zapraszani na obrady podkomisji stałej do spraw nauki i szkolnictwa wyższego, działającej w strukturach Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży Sejmu RP, kilkukrotnie spotkali się z posłem prof. J. Kaźmierczakiem (członkiem podkomisji stałej do spraw nauki i szkolnictwa wyższego) i posłem dr J. Ziętkiem (członkiem podkomisji stałej ds. współpracy z organizacjami pozarządowymi), którzy z ramienia Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej koordynują prace związane z przygotowaniem przez posłów tego Klubu Ustawy o towarzystwach naukowych. W wyniku tych ustaleń udało się podtrzymać wolę klubu Platformy Obywatelskiej przekazania ustawy o towarzystwach naukowych pod obrady Sejmu jako inicjatywy poselskiej posłów tego Klubu. W trakcie spotkań dyskutowano i wyjaśniano uwagi zgłoszone przez zespoły prawne ministerstw lub Sejmu. Projekt w dalszym ciągu spotyka się z krytycznym stanowiskiem zespołu prawnego i urzędników Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W wyniku spotkań i ustaleń z przewodniczącymi klubów poselskich Prawa i Sprawiedliwości oraz Sojuszu Lewicy Demokratycznej, udało się doprowadzić do sytuacji, że również w tych klubach istnieje wola polityczna uchwalenia tej ustawy, popartej wcześniej przez senacką Komisję ds. Sportu i Młodzieży, której przewodniczy prof. K. Wiatr oraz przez senatora A. Massalskiego. Przeprowadzono również rozmowy z przewodniczącym Klubu Polskiego Stronnictwa Ludowego posłem S. Żelichowskim, które umożliwiły pełne poparcie projektu ustawy przez Klub PSL.

W drugim półroczu przedstawiciele Rady spotkali się m. innymi z przewodniczącym Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży Sejmu RP posłem A. Smirnowem i przewodniczącą podkomisji stałej do spraw nauki i szkolnictwa wyższego Sejmu RP poseł K. Łybacką, wiceministrem nauki i szkolnictwa wyższego prof. Z. Marciniakiem i z posłem prof. J. Kaźmierczakiem (członkiem podkomisji stałej do spraw nauki i szkolnictwa wyższego), który z ramienia Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej koordynuje prace związane z przygotowaniem przez posłów tego Klubu Ustawy o towarzystwach naukowych. W wyniku tych ustaleń udało się w dalszym ciągu podtrzymać wolę klubu Platformy Obywatelskiej przekazania ustawy o towarzystwach naukowych pod obrady Sejmu jako inicjatywy poselskiej posłów tego Klubu. W trakcie spotkań dyskutowano i wyjaśniano dalsze uwagi zgłoszone przez zespoły prawne ministerstw lub Sejmu. Projekt w dalszym ciągu spotyka się z krytycznym stanowiskiem zespołu prawnego i urzędników Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, które spowodowało wycofanie poprzednio uzyskanego poparcia projektu ustawy przez Minister B.Kudrycką.

Według informacji uzyskanej od posła prof. J. Kaźmierczaka Biuro Analiz Prawnych Sejmu ma dokonać analizy rozwiązań stanu prawnego dot. statusu towarzystw naukowych przed wojną i w innych krajach europejskich, której wyniki pozwolą grupie posłów Platformy Obywatelskiej na zajęcie ostatecznego stanowiska dot. projektu ustawy i jej ewentualne złożenie pod obrady Sejmu jako inicjatywy poselskiej posłów tego Klubu. W trakcie prowadzonych rozmów poseł prof. J. Kaźmierczak i poseł K. Łybacka przewidywali możliwość włączenia projektu ustawy o towarzystwach naukowych jako szóstej ustawy do pakietu ustaw dot. nauki. W ostatniej chwili, przed przekazaniem pakietu tych ustaw pod obrady Sejmu, projekt ustawy o towarzystwach został pominięty, prawdopodobnie z uwagi na negatywne stanowisko zespołu prawnego i urzędników Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Wzbudzające zastrzeżenia niektórych posłów, zawarte w projekcie ustawy, zapisy o uregulowaniu roszczeń majątkowych niektórych towarzystw, miały jedynie na celu stworzenie podstaw prawnych do podjęcia rozmów i kompromisu między zainteresowanymi towarzystwami i instytucjami, które „przejęły" majątek towarzystw, jak miało to miejsce w przypadku Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wola polityczna wszystkich klubów uchwalenia tej ustawy jest dobrym znakiem, że wieloletnie starania Rady Towarzystw Naukowych, która pierwszy projekt takiej ustawy przygotowała już w 1974 roku, doprowadzą do określenia statusu i zasad finansowania towarzystw naukowych.

Podsumowując prowadzone dotychczas działania Prezydium Rady, związane z uchwaleniem projektu ustawy o towarzystwach naukowych, należy podkreślić, że jedyną możliwością doprowadzenia do uchwalenia ustawy o towarzystwach naukowych jest przekazanie jej projektu jako projektu poselskiego. Rada kontynuując działania i rozmowy, mające na celu przekonanie grupy posłów Platformy Obywatelskiej o jej przekazanie do Sejmu i poparcie przez inne kluby parlamentarne, wykorzystywała m. innymi entuzjastyczną ocenę projektu ustawy przez wicemarszałka Sejmu posła S. Niesiołowskiego, co skłoniło kierownictwo Rady do podjęcia rozmów z nowym przewodniczącym Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej PO, nie zaniedbując jednocześnie kontynuacji starań o złożenie projektu ustawy jako projektu rządowego. Podjęto starania o uzyskanie poparcia ze strony związków zawodowych i ponowną próbę „przekonania" kierownictwa Ministerstwa (i urzędników MNiSzW) oraz posłów Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży Sejmu RP lub podkomisji stałej do spraw nauki i szkolnictwa wyższego Sejmu RP o roli i znaczeniu towarzystw naukowych dla rozwoju polskiej nauki i „potrzebie uchwalenia" ustawy o towarzystwach naukowych, rozważano bezpośrednie przesłanie projektu ustawy o towarzystwach naukowych do Ministra Boniego lub do Premiera RP.

Mając na uwadze kilkudziesięcioletnią „opiekę" Akademii nad społecznym ruchem naukowym w Polsce rozważano wystąpienie do nowo wybranych władz Akademii o pełne poparcie projektu ustawy o towarzystwach naukowych, stanowiących czwarty pion polskiej nauki, których wkład w rozwój nauki, szczególnie w jej upowszechnianie jest ogólnie znany i doceniany. W tych ostatnich działaniach, uwzględniając obecną sytuację Polskiej Akademii Nauk, która sama nie decyduje o swoim budżecie, gdyż nawet decyzje o przesunięciu środków na działalność komitetów podejmują urzędnicy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, uznano, ze ta sytuacja przekreśla z góry „skuteczność" jakiegokolwiek poparcia projektu ustawy przez kierownictwo PAN.
Kierownictwo Rady prowadzi jednocześnie działania zmierzające do wprowadzenia zmian dot. spraw finansowania działalności towarzystw w innych ustawach – w ustawie o samorządach czy w ustawie o finansowaniu badań naukowych.
W uchwalonej przez Sejm Ustawie o Polskiej Akademii Nauk utrzymano jedynie zapis o współdziałaniu PAN z towarzystwami naukowymi, bez sprecyzowania zasad na jakich ta współpraca powinna się odbywać. W prowadzonych dyskusjach nad Statutem PAN nie dyskutuje się nad uściśleniem form współpracy z towarzystwami naukowymi, gdyż Prezes PAN nie widzi przeszkód dla uchwalenia proponowanej ustawy o towarzystwach naukowych i tym samym trudno jest przewidzieć dalszy los Rady Towarzystw Naukowych i uregulowanie spraw finansowania towarzystw naukowych, których sytuacja staje się coraz trudniejsza. Mając na uwadze stanowisko zespołu prawnego i urzędników Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego do projektu ustawy o towarzystwach naukowych można odnieść wrażenie, że towarzystwa naukowe są niepotrzebne nauce polskiej.

Do czasu ostatecznego wyjaśnienia „losu" projektu ustawy o towarzystwach naukowych zrezygnowano z prowadzenia, podjętych w pierwszym półroczu, prac nad nowym statutem Rady i przewidzianymi w projekcie ustawy o towarzystwach naukowych zadaniami Rady usytuowanej przy Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, związanymi m. innymi z ustalaniem przez Radę kryteriów uznawania towarzystw i stowarzyszeń za naukowe, zasad oceny wydawanych przez towarzystwa czasopism i publikacji, czy oceny wpływu tych czasopism i publikacji, i wydającego je Towarzystwa, na rozwój danej dziedziny nauki. Ustalono, że zasady członkostwa towarzystw w Radzie i zasady współdziałania towarzystw i Rady z Akademią, zostaną określone w Statucie Rady po uchwaleniu ustawy o towarzystwach, i decyzji nowych władz Akademii odnośnie przewidzianych w Ustawie o Akademii zasad współdziałania z towarzystwami naukowymi.

Na posiedzeniu Prezydium PAN w dniu 15 czerwca 2010 r. przewodniczący Rady przedstawił informację o działalności Rady Towarzystw Naukowych w bieżącej kadencji (w latach 2007-2010). Radę na posiedzeniu Prezydium PAN reprezentował przewodniczący i dwóch zastępców przewodniczącego. Przedstawiona informacja o działaniach Rady, szczególnie działania związane ze staraniami o uchwalenie projektu ustawy o towarzystwach naukowych, uzyskały pozytywną ocenę w wypowiedziach członków Prezydium Akademii. Podkreślano konieczność uregulowania statusu i zasad ich finansowania, znajdujących się w coraz trudniejszej sytuacji, ogromnie zróżnicowanych towarzystw i stowarzyszeń naukowych i naukowo-technicznych, skazywano na ogromny dorobek towarzystw i stowarzyszeń naukowych i naukowo-technicznych w zakresie upowszechniania nauki, szczególnie na dorobek w zakresie działalności wydawniczej oraz zagrożenia dla tej działalności, podkreślano potrzebę zróżnicowania ich form działalności i ich znaczenia dla rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy, po wejściu Polski do Unii Europejskiej.

Z uwagi na fakt, że ustalenie dalszych kierunków i form działania Rady będzie możliwe dopiero po decyzji nowych władz PAN dot. dalszego współdziałania Akademii z towarzystwami naukowymi, jakie powinny zostać ustalone w nowym Statucie PAN, Prezydium Rady postanowiło przełożyć na pierwszy kwartał 2011 roku dyskusję nad formami i kierunkami pracy Rady w przyszłości. Prace nad wyborem członków Rady na nową kadencję zostaną podjęte dopiero po powołaniu przez Prezydium PAN sieci komitetów problemowych i naukowych PAN na nową kadencję oraz ustaleniu „Zasad powoływania członków komitetów naukowych i problemowych". W przypadku utrzymania Rady Towarzystw Naukowych przy Polskiej Akademii Nauk należałoby, w rozmowach z kierownictwem PAN, rozważyć i zaproponować powrót do wieloletniej tradycji przewodniczenia Radzie przez Wiceprezesa Akademii. Zasady reprezentowania towarzystw w Radzie i zasady współdziałania Rady z Akademią, zostaną określone w Regulaminie Rady po decyzji nowych władz Akademii odnośnie przewidzianych w Ustawie o Akademii zasad współdziałania z towarzystwami naukowymi.

Prezydium Rady postanowiło, że zebranie plenarne Rady, na którym dokonane będzie podsumowanie działalności Rady w bieżącej kadencji i wytyczone zostaną kierunki działania Rady w następnej kadencji, zostanie połączone z dyskusją nad referatami „Udział i rola towarzystw naukowych w rozwoju polskiej nauki" (dr hab. D. Pietruch-Reizes, prof. UJ) i ewentualnie „Rola towarzystw medycznych w rozwoju polskiej medycyny" (prof. J. Majkowski), zaś przedstawienie informacji na temat funkcjonowania społecznego ruchu naukowego w krajach Unii Europejskiej i działań organów stanowiących odpowiednik Rady Towarzystw Naukowych w tych krajach oraz zagadnienia udziału towarzystw naukowych w organizacji upowszechniania nauki, takich jak pikniki i festiwale nauki (przedstawienie doświadczeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego przy organizacji festiwali nauki w Łodzi – prof. J. Ławrynowicz i organizacja Festiwalu Nauki w Siedlcach przez Siedleckie Towarzystwo Naukowe – prof. A. Grzywacz) zostanie przełożone na kolejne zebrania plenarne Rady.

Rada Towarzystw Naukowych objęła patronat nad organizowaną przez Uniwersytet Śląski III konferencją na temat „Informacja w Nauce".

Podjęto prace nad przygotowaniem krótkiego opracowania na temat towarzystw naukowych w Republice Czeskiej, działających przy Akademii Czeskiej i działających w tym kraju towarzystw naukowych i technicznych oraz działającej tam Rady, będącej odpowiednikiem Rady Towarzystw Naukowych w naszym kraju (prof. J. Ławrynowicz).

Podjęto prace nad przygotowaniem podsumowania prac Rady od momentu jej powstania (1963 r.) do 2010 roku, stanowiące uzupełnienie opracowań Biura Społecznej Działalności Naukowej PAN (autorstwa dyr. E. Hałonia).

W okresie sprawozdawczym nie zorganizowano zebrania plenarnego Rady, odbyły się 2 posiedzenia Prezydium Rady – w dniach 10 maja i 26 października 2010 r. W dniu 23 października br. zmarł wieloletni członek Rady prof. dr hab. Marian Piekarski – Prezes Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego.